Komsomol poeması

Komsomol poeması (1931) Müəllif: Səməd Vurğun

Qış gecəsi
Ayazlı, şaxtalı bir qış axşamı
Yeddi yoldaş olub yola düzəldik,
Qarlarla örtülü bir düzə gəldik;
Ayazlı, şaxtalı o qış axşamı,
O, ay dediyimiz göylərin şamı.
O qarlı düzlərə baxıb yanırdı,
Yolçular getdikcə yol uzanırdı...

• • • 
      

Bəxtiyar qabaqda quş kimi səkir,
Murad bir tərəfdə papiros çəkir,
Cəlal da zil səslə deyir bayatı,
Tutub qışqırığı bütün elatı.
Gecənin qoynunda bir zümzümə var,
Ən arxadan gələn xəstə Şahsuvar.
Tövşüyə-tövşüyə durub bağırır,
- Bir dayanın! - deyib bizi çağırır.
Qüvvəsi qalmamış artıq yeriyə,
Tələsik fırlanıb döndük geriyə.
Aldıq ortalığa Şahsuvarı biz,
Zəif qollarından tutub ikimiz:
- "Aya, yorulmusan, gəl otur!" - dedi
Ancaq o yenə də dayanmış dimdik sanki bir taxta,
- İşləmiş qanına bu quduz şaxta.
Qalın dodaqları gömgöy kəsilir,
Canından istilik uçub əskilir.
Taqəti yoxdur ki, bir söz söyləsin,
Təbibsiz, davasız xəstə neyləsin?
Buludlar oynadı, gecə qaraldı,
Gecənin gizli bir həsrəti vardı...
Gəzdi qaranlığı barmaqlarımız,
Sadə biyanlardan döşürüb dərdik;
Qarların üstündə tonqal qalayıb,
Xəstəni tonqalın yanına sərdik.
Canına keçdikcə odun istisi
Qolları tərpənir, qımıldanırdı.
Bu sadə tonqalın yaşıl tüstüsü,
Gecənin qoynunda dumanlanırdı...
Uzaqdan birisi - rüzgar qanadlı,
Gəlir baş götürüb işığa doğru.
Dedik, kim olmalı bu vaxtsız atlı?
O bəlkə quldurdu, bəlkə də oğru!
Hər halda ehtiyat gərəkdir - deyə,
Bəxtiyar tüfəngi doldurub qalxdi,
Zilləyib gözünü bir az da baxdı.
O, ilk gülləsini boşaltdı göyə,
Hər halda ehtiyat gərəkdir - deyə.
- Ay Allah bəndəsi, nə oldu sana!
Bir kim olduğulnu xəbər alsana!
- Dağıldı atlının bu qışqırığı,
O can qorxusunun can hıçqırığı...
Bizsə çaxnaşaraq, dedik:
- Bir dayan! Bəlkə bizimkidir o gələn insan...
Qoy bais olmayaq onun qanına.
Bəxtiyar tüfəngi saldı yanına.
Atlı çaparaq, yoldan saparaq,
Gün batan tərəfə çapdı atını,
Üfüqlər gizlətdi o qaraltını...

Atışma
Açıldı bir zaman sabahın gözü,
Göründü dağlarda günəşin üzü.
Qışın səhərində bu qarlar düzü
Günəşdən qızınıb xumarlanırdı,
Quşlar qanadından tumarlanırdı...
Bir qədər özünə gəldi xəstəmiz,
Düzəldi mənzilə yenə dəstəmiz.
Ətəkiəyib yolu, vardıq bir başa,
Şər qarışan zaman gəldik Dikdaşa.
Bir dağ ki, daşları dəmirdir, tuncdur,
Dəlik-deşikləri xeyli qorxuncdur.
Baxanda insanın bağrı yarılır,
Yanından hər yana yollar ayrılır;
Bir dağ ki, hər zaman haqsızı haqlar
Qaçağı, qulduru gizləyib saxlar.
Top-tüfəng səsinin kasilməz ardı,
Olub "Qançanağı" bu dağın adı;
Ellərin yağısı olmuş əzəldən,
Alıb qarğışını min bir gözəldən,
Daşları sapsarı, çiçək bitirməz,
O qədər arsız ki, bir şey itirməz...
Dağın ətəyindən ayrılır bir qol
Peykanlı kəndinə aparır bu yol.
Enişdən, yoxuşdan keçib düzəldik,
Haman söylədiyim bu yola gəldik;
Demək ki, az qalır kəndə çatmağa,
Uşaqlar can atır bir az yatmağa.
Bəxtiyar: - Tez olun!
Cəlal: - Nə var ki?
- Dağların qucağı o qədər dar ki,
İtər bu yerlərdə bir ordu belə.
- Eh, elə Sən dinib, danışıb qara tökürsən...
- Cəlal, bu qeyrətlə, bu hünərlə sən.
Keçərsən bir zaman lap Napalyonu
Deyib məsxərəyə qoyarkən onu,
Göründü qarşıda bir top qaraltı,
Bir çoxu piyada, bir çoxu atlı...
- Kimsiniz?
- Yolçuyuq!
- Tərpənməyiniz!
Yaraqdan, yasaqdan varsa nəyiniz
Atın yol üstünə!
- Bacarmazsınız!
Çünki milyonlardan yüz qat azsınız!
– Deyərək Bəxtiyar bir nişan aldı,
Gülləsi dağlara gurultu saldı.
O düşmən dəstənin başçısı Gəray
Tüfəngi üzünə tutduğu zaman
Cəlal qaranlığa sıxdı naqanı,
Töküldü yəhərə Gərayın qanı.
Yataraq birtəhər atın yalına,
Səyirdib dolandı dağın dalına.
O gündən bir qolu topal yaşadı,
Topal Gəray - deyə çağrıldı adı.
Sonra atışmanın uzandı ardı,
Qabaqda üç nəfər nişançı vardı.
Niyaz bəy tələsik qalxıb atına,
Soxulmaq istərkən yolun altına,
Qabağı kəsmişdi yoldaş Şahsuvar,
Qışqırdı: - Qaçmağın nə mənası var?!
Al, yağı, birgüllə!
Olmadı fəqət...
- Al, bu ikincisi!
Tutmadı... Dəhşət...
- Al, bu üçüncüsü!
Yıxıldı Niyaz...
Keçmədən bir az
Bir də qalxaraq,
İki, üç daraq
Şahsuvar tərəfə patron boşaltdı,
Qüvvədən düşərək gözləri batdı...
O yanda Bəxtiyar, yanında Cəlal:
- Olsun inqilaba qanımız halal,
- Deyib vermişdilər elə baş-başa,
Onları meydanda qoyub Mirpaşa
Qaçıb soxulmuşdu qaranlıqlara...
Bəxtiyar tüfənglə vermədən ara:
- Ya mən ölməliyəm, ya siz! - deyirdi
Cəlal qürurlanıb nəşə yeyirdi.
Beləcə, cəbhələr atışdı xeyli,
Ölüm səngərində yaşamaq meyli
Onların qəlbini hey dindirirdi,
Bəzən Bəxtiyarı diksindirirdi...
Mətləbi qurtaraq, gəldi bir zaman,
Gecənin ahəngi dəyişdi haman,
Uzaqdan göründü bir bölük atlı,
Atları quşlardan iti qanadlı,
Havada parladı qızıl bir nişan...
Gərayın dəstəsi olub pərişan:
- Arxadan gələn var, - deyə qaçdılar,
Atlılar gəlincə dağdan aşdılar.

O, bizdən ayrılarkən
Şahsuvar gecənin qoynunda sakin,
Qəlbində intiqam, gözlərində kin,
Son dəfə toplayıb yazıq özünü,
Astaca söylədi bu son sözünü:
- Gözləri yoldadır anamın, şəksiz,
Vaxtsız ölməyimi xəbər verin siz!
Deyin ki, arxamca ağlamasınlar,
Yas tutub, qaralar bağlamasınlar.
Bir də ki, Gülcamal...
Ah, onu, bilsən,
Bütün varlığımla sevmədəyəm mən.
Nə olur son dəfə görsəydim onu,
Yaxşı gətirmədi ömrümün sonu.
Mən hələ cəbhələr, toplar almamış,
Onların yurduna tufan salmamış
Ölürəm...
Dünyada nə qaydadır bu?..
Qabaqda düşmənin sağdır ordusu.
Sizsə tüfəngləri doldurub gedin,
Cəbhədən çəkilib dönməyin geri!
Haydı, dayanmayın, tez durub gedin,
Düşmənlər almasın öldüyüm yeri!
Cəbhədən çəkilib dönməyin geri!.
- Deyib vidalaşdı o ömrü yarı,
- Bir daha baxmadı Günəşə sarı...

Sahildə
Kürün qumsal sahilində
qaşlarını çalaraq,
Qamçısını döyür suya
hiddətindən
Gəray bəy...
Üç aydır ki, ormanların
arasında yataraq
Əl üzmüşdür vətənindən,
Millətindən Gəray bəy.
Qamçısını döyür suya
hiddətindən Gəray bəy!
- Nədən mənim qabağımdan
artanları yeyənlər,
Köhnə-köşkül paltarımı
öz əyninə geyənlər
İndi mənə ağ olsunlar?..
Xanimanım dağılır,
Qızı yelin inəklərim
yad əllərdə sağılır...
Kürün sahilində var əski bir köy
Üstündə hər zaman çılpaq olur göy.
Salahlı kəndidir bu kəndin adı,
Hər yerdə sahilə söykənir ardı.
Dalğalar qudurub daşdığı zaman
Sahilə ən yaxın evləri haman
Kökündən qoparıb alır qoynuna,
Odur ki, ən köhnə zamandan ona
Deyirlər: "Qadalı-qanlı Kür çayı",
Keçidlər qarışır hər aprel ayı.
Bir axşam günəşin batdığı zaman
Sizin bildiyiniz o topal Gəray
Qalın bir ormanm arasında tək,
Ağacdan-ağaca göz gəzdirərək,
Kürün sahilində gəlib dayandı,
Gözləri hirsindən alışıb yandı.
Onun xatirindən keçdi doyunca
Haman bu ormanda, sahil boyunca
Bir zaman kükrəyib at oynatdığı,
Turaca, kəkliyə tüfəng atdığı...

İlk təslim
Azacıq keçmədən sular qaraldı,
Sahildə bir dərin səssizlik vardı.
O taydan bu taya işıqlar gəlir.
Tüstülər burulub göyə yüksəlir
Gəray bəy gözünü zilləyib ona,
Varlığı daş kimi qalmışdır dona...
Üçüncü gündür ki, qolunda yara
Karıxıb, vurnuxur dord bir diyara.
Gurultu qopduqca ac mədəsindən,
Diksinir, suların oynaq səsindən.
Nələr keçdiyini o duya-duya,
Özünü tullamaq istərkən suya,
Qalıb pəncəsində namusla arın,
At kimi sıçrayan ağ dalğaların
Qoynuna gözləri dikilib qalır,
Qəlbində həsrəti, kini çoxalır...
Sonra gozlərinə görünür birdən
Sahilə göz çəkən gəmiçi Bəhmən.
- Sənmisən, ay Bəhmən?
- Kimdir soruşan?
- Mənəm, bir bari gəl, söyləyir Gəray.
- Bu ki, tanış səsdir, - deyərkən Bəhmən
Fırlanıb geriyə, yönəlir həmən:
- Vay, səni xoş gördük, haradan belə?
Bu namərd vətənə... Bu namərd elə
Yenəmi üz qoyub, salam verirsən?
- Haqlısan, ay Bəhmən, sözlərində sən
Fəqət nə etmək ki, belədir insan,
Əziz dostlarına küsər bir zaman,
Sonradan qövr eylər əski yaralar...
- Yoxsa, bu gəlməkdə bir fikrinmi var?
- Onsuz olurmu heç... Vardır, şübhəsiz...
Bu el, bu güzəran, bu mən, bu da siz,
Gəlin köməkləşək görək nə olur?
Axtaran dünyada hər haqqı bulur -
Demişlər babalar,
- Bu doğru, lakin
Bir az hövsələniz olmasa sakin
Yenə də günahsız qanlar axacaq,
Burax bur tərsliyi, gəl Allaha bax! –
Gözaltı süzərək qoca Bəhməni:
- Sonra danışarıq... Hələlik məni,
Duz-çörok eşqinə keçir sahilə! -
Deyib, gəmiçini tutaraq dilə...
- Keçərsən!.. - deyərək qışqırdı birdən
Dünəndən Gorayın izilə gələn.
Komsomol Bəxtiyar, yanında Cəlal,
- Olsun inqilaba qanımız halal -
Deyib vermişdilər yenə baş-başa...
Gəray öz yerində dönmüşdü daşa.
İstədi əlini atsın naqana,
Gördü ki, naqanı batmışdır qana.
Hirsindən bozarıb gözləri doldu,
Ömründə ilk dəfə o təslim oldu.

Humay
Humay düşündürür, Humay ağladır...
O nə Tatyanadır, nə Ofelyadır.
Həyata gəldiyi o gündən bəri
O küskün baxışlı qara gözləri
Nələr düşündürür...
Onun həyatı,
Sevgisi, taleyi, müqəddəratı
Hər zaman andırır vərəmli bir qış,
Bütün diləkləri gözündə qalmış.
İcazə versəniz danışaram mən
O, qız xəyalının incəliyindən:
Daldığı musiqi - sazların səsi,
Ya da ki, quşların vəhşi nəğməsi...
Dağların döşündə gəzinən çoban
Dərdlənib neyini çaldığı zaman,
Yaşarır Humayın qara gözləri,
Həyata gəldiyi o gündən bəri.
Bilirəm dərdini, bilirəm nədir,
Humay, tək ayaqlı bir qərinədir...
Əlinə ömründə kitab almamış,
Böyük şəhərlərdə qonaq qalmamış,
Nə bir dəmir yolu, nə də bir qatar
Görməmiş... Gecələr o qatar-qatar
Uzanan durnalar nələr andırar?
Humayın qəlbini niyə yandırar?
Bəzən qonşuluqda ağlaşma səsi,
Kəndli qadınların ediləşməsi.
Dil deyib ağlayan yaslı gəlinlər,
Qanadlı nalələr, ahlar, əninlər,
Qızın xəyalını qaldırıb yenə
Uçurur göylərin dərinliyinə...
Bəzən də göylərdə qızartı varsa,
Üfuqdə bir qızıl şimşək çaxarsa,
Qorxub təbiətin hikmətlərindən
Humay ahu kimi ürkərək həmən
Soxulur çadırın küncünə sarı,
Gözaltı seyr edir ta uzaqları.
Dünyanın sirrini nə bilir Humay;
Bəzən də göyləri gəzən sülğun ay
Yarıb buludları hücuma çıxar,
Onun səngəridir sıx-sıx buludlar.
Humay bu lövhədən maraqlanır pək,
Ayın arxasınca fikirləşərək,
Nəhayət yorulur, kütləşir başı,
Donub kölgələnir məyus baxışı.
Bilirəm dərdini, bilirəm nədir,
Humay təkayaqlı bir qərinədir...
O hər gün oyanır quşlardan qabaq,
Yaxın bir təpənin üstdən aşaraq,
Tərpənir sahilə - bulaq başına,
Qoyub səhəngini sahil daşına,
Seyr edir səslənən ormanlıqları,
Pozur saçlarını səhər ruzgarı...
Bir az da Humayın axşamlarından:
Qaranlıq döşünü gərdiyi zaman
Onun da ruhuna qaranlıq çökür.
Çırmayıb qolunu, itə yal tökür;
Qapının ağzında paltar-palazdan,
Nə varsa içəri götürür asta,
Cehiz sandığına bir qıfil vurur;
Humayın gündəlik işləri budur.
Əl-ayaq yığışır, hamı əyləşir,
Ağlına gələni danışır bir-bir.
Kişilər dəm vurur pəhləvanlıqdan.
Güləşdən, güllədən, ölümdən, qandan.
Qocalar qızışır, danışır hərdən
Zal oğlu Rüstəmdə olan hünərdən.
Sonra Koroğludan, bir də Qıratdan...
İnsan yorulmadı bu xatiratdan...
Molla Nəsrəddinin məzhəkələri
Ellərin ağzına düşəndən bəri,
Uşaqlar da onu sevərək oxşar,
Dünyanın qəribə macərası var...
Sonra qadınlar da növbəylə bir-bir
Qohumdan, qonşudan qeybət eləyir : -
Ay qız, Gülcamalın tutarı yoxdur,
Bu qoca vaxtında heç arı yoxdur.
Yenə sırğalanır, sığallanır, bax;
Deyən, ər axtarır bu qoca sarsaq:
Rəng alıb, rəng verir, gözlərin aydın.
Bu saxta sözləri deyən bir qadın.
Oynadır qaşını, süzür gözünü,
Gülünc bir şəkilə salır özünü.
Altmış ildir ki, sənəti budur,
Səhər dediyini axşam unudur...
Humay xoşlamayır bu söhbətləri
Əyrini, doğrunu seçəndən bəri.
Sonra süfrə gəlir, oturub yerdən,
Qatıqdan, qaymaqdan, yağdan, pendirdən
Nə varsa yeyilir, üstündən də çay...
Hamıdan az yeyir, az içir Humay.
İştahı olsa da, hey çəkinərək:
"Qız olan bəndələr az yesin gərək".
Humay düşündürür, Humay ağladır...
O nə Tatyanadır, nə Ofelyadır.
Həyata gəldiyi o gündən bəri
O küskün baxışlı qara gözləri
Nələr düşündürür...
Onun həyatı,
Sevgisi, taleyi, müqəddəratı
Hər zaman andırır vərəmli bir qış,
Bütün diləkləri gözündə qalmış...
Bilirəm dərdini, bilirəm nədir,
Humay təkayaqlı bir qərinədir.

• • • 
      

Şairim! Yaxanı bir qurtar da sən
İnsana dərd verən hadisələrdən.
Bizə yaşamaq da, ölmək da tanış,
Bir az da başqa bir aləmdən danış!
Ömür dedikləri dalğalı bir su...
Acdır insanların fikrı, duyğusu.
Həyatı güldürən dastanlar yarat,
Varsın da qədrini bilməsin həyat!
Ağardı saçların, ömrün də yarı;
Kasadlıq keçirir şeirin bazarı.
Gərək sinirlərin heç dincəlməsin,
Gecələr gözün? yuxu gəlməsin!
Hanı əsrimizin böyük Bayronu!
Qüdrətin varsa da, sən yarat onu!
Hanı Füzulinin ağlar qəzəli,
Vaqifin gözaltı gülən gözəli.
Söndümü duyğular, öldümü sənət,
Küsdümü şairə, şeirə təbiət?..
İndi gül dəmidir, fəsli-bahardır,
Hər gülün, çiçəyin bir sirri vardır.
Əsrimiz nə qədər böyük olsa da,
Çoxları möhtacdır bir təmiz ada.
Qüdrətin varsa da, bunlardan danış,
Bizə yaşamaq da, ölmək də tanış...
Mən bu xəyal ilə xeyli zamandır
Söykənib dururam yazı masama,
Könül viran qalan bir xanimandır,
Gözümdən kağıza yaş dama-dama
Söykənib dururam yazı masama,
Nədən şeirlərim ağıza düşüb,
Dağların çobanı məni anmasın?
Nədən karvanıyla quşlar ötüşüb,
Başımın üstündə havalanmasın?
Dağların çobanı məni anmasın?
Nədən bu torpağın şirin ləhcəsi
Şairəm deyənə biganə qalsın?
Niyə gurladıqca suların səsi
Ondakı qüvvəti ruzqarlar alsın?
Şairəm deyənə biganə qalsın?..
Nədən söyləməsin ana dililə
Öz odlu nitqini yoldaş komissar?
Türkcə danışmasın sevgilisilə...
Bu mənhus adətdo böyüklükmü var?
Məndən inciməsin yoldaş komissar!
Nədən şeirimizin baş qəhrəmanı
Gah Turandan gəlir, gah da İrandan?
Bəs mənim ölkəmin varlığı hanı?
Böyük bir şairin yazdığı dastan
Gah Turandan gəlir, gah da İrandan!..
Budur mən açdığım yarış meydanı! –
Gəlsin Verxarinı yamsılayanlar!..
Çoxdan danışmayan sevgilim hanı?
Gəlsin Verxarini yamsılayanlar!..
Kimindir sabahdan axşama qədər
Yağışda, yağmurda çalışan əllər?
Kimindir ğecələr yuxusuz qalan,
Səhvlər buraxan, töhmətlər alan,
Fəqət hər ağrıya köksünü gərən,
İşıqlı bir günə yollar göstərən,
Günəşin altında, suyun içində,
Əkində, tarlada, suda, biçində
Dərisi çatlayan, gönü qaralan,
Torpağın bağrını təpiklə yaran,
Tərlan səhərlərin laçın övladı?
Şeirə yaraşmazmı onların adı?
Kimindir bu oba, bu söhbət, bu saz?
Kimindir bəzəkli gəlin kimi yaz?
Baxın cərgələnib keçən əsgərə,
Səsinə səs verir hər dağ, hər dərə.
Baxın o növbədə duran süngüyə,
Baxın bu torpağa, baxın bu göyə.
Kainat qurğusu, canlı bir əsər...
Bəşər yaşadıqca yaşamaq istər!
Qanadlan ilhamım, havalı könlüm!
Daşlı, tikanlıdır uğurlu yolum.
Böyük bir ölkənin vətəndaşısan,
Çiynində torpaq da, daş da daşısan,
Ağ günlər sərinə çox görmə bunu...
Həyata, insana ödə borcunun