Elmi mübahisələr/Tarixi şəxsiyyətlərə tarixilik baxımından yanaşmaq lazımdır (Güntaya cavab)
| ←Dolayı etiraf da bizi təmin edir (H.İsrafilova ikinci cavab) | Elmi mübahisələr. Tarixi şəxsiyyətlərə tarixilik baxımından yanaşmaq lazımdır (Güntaya cavab) Müəllif: Kamil Allahyarov |
Zaman-zaman elə tədqiqatçılar ortaya çıxırlar ki, onlar elmdə əksər alimlər tərəfindən süzgəcdən keçirilmiş və artıq sabitləşmiş fikir və ideyalara qarşı çıxır və onlara yenidən baxmağa cəhd göstərirlər. Əlbəttə, belə sabitləşmiş fikirlərə qarşı çıxmaq mümkündür. Ancaq bunu o vaxt etmək olar ki, bunun üçün ciddi əsaslar olsun. Belə “yeniliklər” etməyə çalışan tədqiqatçı həm bəhs açdığı dövrü, o dövrdə baş verən ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni şəraiti çox yaxşı bilməli, həm də kifayət qədər elmi-nəzəri savada və dünyagörüşə malik olmalıdır. Əgər haqqında söhbət gedən məsələ qədim və ya orta əsrlərə aiddirsə, tədqiqatçı daha ehtiyatlı olmalı və həmin dövrün bütün xüsusiyyətlərini, o cümlədən o zamankı insanların düşüncə tərzini, amallarını da bilməli və nəzərə almalıdır.
Ancaq təəssüf ki, çox zaman biz bunun əksini görürük. Belə iddialı adamlar çox vaxt savadsız jurnalistlər və yaxud öz ixtisasını yaxşı bilmədiyi halda digər sahələrə “baş vuran” tədqiqatçılar arasından çıxır. Belə adamlardan biri də Güntay adlı bir soydaşımızdır. O, mənşəcə Cənubi Azərbaycandandır və hal-hazırda Avropada yaşayır. O, I Şah İsmayılın “iranpərəst” olması haqqında bir yazı yazıb internetdə yerləşdirmişdir. Ümumiyyətlə, Şah İsmayıl barədə son zamanlar mübahisəli fikirlər radio və televiziyalarda da səslənməkdədir. Onu ən çox osmanlı türkləri ilə müharibə etməkdə günahlandırırlar. Əlbəttə, iki qardaş xalq arasında müharibəni heç kəs istəməzdi. Ancaq tarixdə qohum xalqlar və tayfalar arasında müharibələr məgər az olmuşdurmu? VI-VII əsrlərdə Böyük Türk xaqanlığı məhz bu dövlətdə aparıcı mövqe tutan tayfalar arasında gedən çaxnaşmalar üzündən parçalandı. Sonra Şərqi Göytürk xaqanlığını və Göytürk xalqını isə mənşəcə türk olan uyğur və qarluqlar məhv etdilər. Çünki o dövrün tarixi reallıqları belə olmuşdur.
Şah İsmayıla gəlincə, onun başlıca məqsədi mərkəzləşmiş müstəqil və güclü Azərbaycan türk dövləti yaratmaq idi və o, buna uğurla nail oldu. Böyük milli ideyaları yalnız güclü mərkəzləşmiş dövlət çərçivəsində həyata keçirmək mümkündür. O, ilk dəfə olaraq paytaxtı Təbriz olan Azərbaycan dövlətində türk dilini rəsmi dövlət dili elan etdi. Onun dövlətində və ordusunda əyalət hakimlərinin və sərkərdələrin əksəriyyəti Azərbaycan türkləri idilər. Sözsüz ki, böyük qurbanlar bahasına qurulmuş bu dövləti qorumaq lazım idi. Ölkənin həm şərqində, həm də qərbində şiyə Azərbaycan dövlətinə düşmən kimi baxan sünnü dövlətləri – şərqdə Şeybani, qərbdə isə Osmanlı dövlətləri var idi. Məlumdur ki, orta əsrlərdə milli şüur çox zəif idi və istər ayrı-ayrı insanların, istərsə də dövlətlərin bir-birinə münasibətində həlledici amil dini şüur idi. Şah İsmayılın özündə, görünür, yaşlaşdıqca milli şüur dini şüuru üstələməyə başlamışdır. Şiyəlik ideyalarından o, yoxsul təbəqələri öz tərəfinə çəkərək (hələ ilk yaranışdan şiyə¬lik əsasən yoxsul təbəqələr arasında yayılmışdı), hakimiy¬yətə gəlmək üçün siyasi-ideoloji bir vasitə kimi istifadə etmiş¬dir: rəsmi islam sufilərin əleyhinə olduğu halda, rəsmi islamda rəqs və musiqi qadağan olduğu halda Şah İsmayılın sufi xanegahlarında bütün bunlar geniş yayılmışdı. O, özü sufi mürşidi idi. Onun ölümü münasibətilə Qurbaninin yazdığı şeir¬lərdən birində bunu aydın görmək olar: “Mən gəlmişdim mür¬şi¬dimin dərdinə dəva qılam, // Mən nə bilim mən gəlincə yer ilə yeksan ola”. Rəsmi islamın mövqeyinin əksinə olaraq, Şah İsmayıl Novruz bayramlarını çox təntənəli surətdə keçirirdi.
Başqa sözlə, osmanlılarla səfəvilər arasındakı düşmənçiliyin əsasında dini-ideoloji məsələlər dayanırdı. Ancaq orta əsrlərdə müharibələr başqa səbəblərdən də olurdu. Əmir Teymurla İldırım Bayazidin hər ikisinin sünnü olmasına baxmayaraq, Teymur Bayazidi məğlub etməklə osmanlıların Konstantinopolu tutmasını təqribən yarım əsr geri atdı. Ancaq buna görə Teymuru gunahlandıran yoxdur.
Səfəvilər üçün ölkənin qorunmasında dini-ideoloji aspekt mühüm yer tuturdu. Əhalini başqa təriqətin və ya başqa dinin daşıyıcılarına qarşı səfərbər etmək çox asan idi. Eyni bir təriqətə və ya dinə sitayiş edənlər arasında isə bunu etmək o qədər də asan iş deyildi. Məsələn, IX əsrin sonlarında islamı qəbul etmiş qarluqlar Xorasanda fars dövlətlərindən olan Samanilər üzərinə hücum edəndə hakim təbəqələr xalqı öz dövlətini müdafiə etməyə çağırdılar. Ancaq ruhanilər bildirdilər ki, “samanilər də, qarluqlar da müsəlmandırlar. Deməli, müharibə din davası yox, hakimiyyət uğrunda gedən savaşdır. Ona görə də qoy hakimiyətdə olanların özləri müharibə etsinlər. Dini baxımdan əhalinin belə müharibələrdə qırılması düzgün deyildir”. Nəticədə, qarluqlar asanlıqla samaniləri məğlub edib, Qaraxanilər dövlətini yaratdılar. Məhz bu səbəbdən də xəzərlər yaxınlıqlarında olan islam və xristian dinlərini yox, əhalini Bizansa və Ərəb xilafətinə qarşı qaldırmaq üçün yəhudi dinini qəbul etmişdilər.
Bütün bu deyilənlərdən aydın görünür ki, Səfəvi-Osmanlı müharibələrinə müasir reallıqlar və düşüncə tərzi baxımından yox, o zamankı “dövrün gözü” ilə baxmaq lazımdır.
Şah İsmayılın guya “iranpərəst” olmasına gəlincə, bu iddianı Güntay İranda çap olunmuş kitablarda geniş yayılmış ağılasığmaz və tam əsassız fərziyyələrin təsiri altında deyir. Onun fikrinə görə, “Şah İsmayıl” adı fars deyim tərzinə uyğundur, türk deyim tərzində isə bu ad “İsmayıl şah” formasında olmalıdır. Əgər bu doğrudan da belədirsə, onda bəs niyə İranın sonuncu şahının adı “Şah Rza Pəhləvi” yox, “Rza şah Pəhləvi” idi. Şah İsmayılın guya qədim İran adət-ənənələrini bərpa etməyə çalışması barədə Güntayın söylədiyi başqa iddialar da belə əsassız mülahizələrdən ibarətdir.
Şah İsmayılın Azərbaycan dövlətçiliyi, Azərbaycan dili, Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyəti qarşısında xidmətləri o qədər böyükdür ki, bu baxımdan onu qədim dövrdə və orta əsrlərdə fəaliyyət göstərmiş heç bir şəxslə müqayisə etmək mümkün deyildir. Onun kompleksli səciyyə daşıyan çoxcəhətli xidmətlərindən bəziləri yuxarıda qeyd edildi. İndi isə onun Azərbaycan ədəbiyyatı sahəsində göstərdiyi çox mühüm xidmətlərə nəzər salaq. Bir şair kimi onun ədəbi yaradıcılığı oxuculara məlumdur. İndi görək onun yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatında hansı köklü dəyişikliklərə gətirib çıxardı.
Məlumdur ki, heca vəznli şeirimiz məhz Şah İsmayılın dövründən rəvac tapdı. O zamana qədər isə ədəbiyyatda əruz şeiri hökmran idi. Heca vəzninin XVI əsrdən geniş vüsət almasının səbəbi nədir?
Məlumdur ki, qədim türk şeiri “Dədə Qorqud” dastanındakı şeirlər kimi olmuşdur. Çoxsaylı qədim türk mətnlərinin içərisində heca vəzninə rast gəlmək mümkün deyildir. XX əsrin əvvəllərində Mahmud Kaşğarinin “Türk sözləri toplusu” əsəri aşkar edildiyi zaman belə düşünürdülər ki, burada rast gəlinən dördlüklər heca vəznindədir. Ancaq artıq XX əsrin ortalarından türkologiyada bu şeirlərin yazılı ədəbiyyata məxsus olması və əruz vəznində yazılması dəqiqliklə müəyyənləşdirildi. Onlar Qaraxani sarayında yaşamış türk şairləri tərəfindən yazılmışdır. Sadəcə onlarda ərəb-fars sözləri yoxdur.
Azərbaycan ədəbiyyatında türkcə əruz şeirləri yazmaq ənənəsi XIII əsrdən başlanır. Heca şeirində olduğu kimi, əruz şeirlərində də demək olar ki, həmişə sətirlərdəki hecaların sayı bərabər olur. Ancaq bundan əlavə, əruz şeirlərində sətirlərin daxilində də hecalar uzunluq və qısalıq baxımından müvafiq qaydada tənzimlənir. Ərəb və fars dillərini yaxşı bilən şairlər şeirlərinə çoxlu ərəb və fars sözləri daxil etməklə hecaları uzunluq və qısalıq baxımından tənzimləməyi bacarırdılar. Həmin dilləri yaxşı bilməyən şairlər isə misralar daxilində hecaları uzunluq və qısalıq baxımından tənzimləməkdə çətinlik çəkirdilər, onlar yanlız misralardakı hecaların sayca bərabər olmasına nail ola bilirdilər. Deməli, belə şairlər əruzda yazmaq istədikləri halda heca vəzni alınırdı. Belə şairlər savadsızlıqda günahlandırılırdılar və hətta təzkirə müəllifləri də onları savadsız hesab edərək, öz təzkirələrində onlara yer ayırmırdılar. Şah İsmayılın özü də əruzun tələblərini dəqiq surətdə yerinə yetirə bilmirdi və onun şeirləri də çox vaxt heca vəzninə uyğun gəlirdi. Aydındır ki, buna görə onu tənqid etməyə kiminsə cürəti çatmazdı. Bundan ruhlanan digər şairlər də çəkinmədən yalnız sətirlərdəki heca bərabərliyinə əsaslanan şeirlər yazmağa başladılar. Belə şeirlər üçün isə dördlük forması daha münasib idi. Beləliklə də bayatı, qoşma, gəraylı kimi şeir formaları ortaya çıxdı. Təəssüf ki, bizim ədəbiyyatşünaslığımızda belə bir yanlış təsəvvür çox geniş yayılmışdır ki, yazılı ədəbiyyatdakı heca vəznli şeir formaları XVI-XVII əsrlərdə xalq şeirinin yazılı ədəbiyyata təsiri nəticəsində yaranmışdır. Belə təsəvvürlərin heç bir əsası, sübutu yoxdur. Bizim dəqiq faktlar əsasında apardığımız araşdırma göstərir ki, vəziyyət tamamilə əksinə olmuşdur: bayatı, qoşma və gəraylı formaları ilkin olaraq Şah İsmayıl, Əmani, Qurbani kimi şairlər tərəfindən yaradılmış, onların dili və forması sadə və anlaşıqlı olduqlarına görə (çünki sufilər öz ideyalarını sadə xalq arasında yaymağa çalışırdılar) yazılı ədəbiyyatdan xalq ədəbiyyatına da yayılmışlar.
Ozan sənətindən tamamilə fərqlənən aşıq sənəti də (ozan şeirləri “Dədə Qorqud” dastanındakı kimi, onların ifa tərzi isə “Manas” dastanının ifası kimi olmuşdur) məhz Şah İsmayıl tərəfindən yaradılan və dövlət tərəfindən maliyələşdirilən sufi xanegahlarında formalaşmağa başlamış, XVIII əsrdə isə artıq bir sənət kimi xalq arasında yayılmağa başlamışdır. Bu belə baş vermişdir: Nadir şah hakimiyyətə gələndən sonra sufi xanegahlarının dövlət xəzinəsindən maliyyələşdirilməsini dayandırdı. Xanegah şeyxi onun yanına gəlib şikayət etdi ki, “bəs bu adamların ailəsi, uşaqları var, onlar necə dolansınlar?” Nadir şah həmişəki kimi çox qısa və sərrast cavab verdi: “Mən bilirəm ki, onların ailəsi, uşaqları var və o pulu da onlara verə bilirəm. Bu şərtlə ki, gəlib orduda xidmət etsinlər. Nəyə görə müftə yeməlidirlər?”
Ancaq sufilərin içərisindən orduya gedənlər çox az oldular. Əllərindən çalıb-oxumaqdan, rəqs etməkdən başqa bir iş gəlməyən sufilərin çoxu küçə və meydanlara çıxıb, çalıb-oxumaqla həm “çörək pulu” qazanmağa, həm də öz sənətlərini təkmilləşdirməyə başladılar. Onların uğurları orduya getmiş həmkarlarını da ruhlandırdı. Onlar həm orduda, həm də ordudan qayıtdıqdan sonra da hərbi formada çalıb-oxuyurdular. Müasir aşıqların çoxunun hərbi forma geyinmək ənənəsi də bununla bağlıdır.
Ən maraqlısı isə “aşıq” (“aşiq”) sözünün “sənətçi” mənasında ortaya çıxmasıdır. Çünki o zamana qədər sufilər özlərini yalnız “tanrının aşiqi” hesab edirdilər.
İslam dininin ehkamlarına əsasən çalıb-oxumaq, rəqs etmək günah iş kimi qadağandır. Ona görə də sufilər o zamana qədər yalnız öz xanegahlarında şeir deyir, çalıb-oxuyurdular. İndi isə küçə və meydanlarda rəqs edib, mahnı oxuyan sufiləri ruhanilər və dindar adamlar istehza ilə “aşiq” (yəni özlərini “allahın aşiqi” adlandıranlar allahın qoyduğu qaydaların tamamilə əksini edirlər) adlandırırdılar. Bu istehzalı ad sadə xalq arasında da yayılmışdı və get-gedə sufi sənətkarların üzərində möhkəmlənirdi. Ancaq təqribən 20-30 ildən sonra “aşiq” (“aşıq”) sözünün istehzalı mənası unuduldu və bu istilah həmin sənət adamlarının peşə adına çevrildi. XVI-XVII əsrlərdə yaşamış Qurbani, Xəstə Qasım və s. kimi şəxslərə gəlincə, onlar yalnız qoşma, gəraylı yazan şairlər olmuş və heç zaman aşıqlıq etməmişlər. Heç onların adlarının əvvəlində də “aşıq” sözü işlədilməyib.
Beləliklə, xalq şeirimizin və onun zirvəsi sayılan aşıq sənətinin yaranmasında da Şah İsmayılın müstəsna rolu olmuşdur. Ümumiyyətlə götürdükdə isə, tariximizdə həm Azərbaycan dövlətçiliyinin, həm də Azərbaycan dili, ədəbiyyatı və mədəniyyətinin inkişafında I Şah İsmayıl qədər müstəsna xidmətlər göstərmiş ikinci bir şəxsiyyət tapmaq çətindir. Sözsüz ki, həyatda səhvsiz insanlar olmadığı kimi, bu böyük azərbaycanlının da müəyyən səhvləri olmuşdur. Əsasən Şah İsmayılın yeniyetməlik dövrünə təsadüf edən belə səhvlər isə onun vətən və xalq qarşısındakı müstəsna xidmətlərinə heç cür kölgə sala bilməz.