Soltan Məcid Qənizadə (məqalə)
| Soltan Məcid Qənizadə (1912) Müəllif: Firudin bəy Köçərli |
| Mənbə: Köçərli F. Seçilmiş əsərləri.-B.:Azər.SSR EA nəşr-tı. 1963.- 341 s. |
İyirmi beş il maarifi nәşr stmәk kimi çәtin bir әmri yerinә yetirmәkdә sabitqәdәm durmaq böyük hünәrdir. Bizim maarif qәdri bilmәyәn avam camaat arasında bu әmri әmәlә gәtirmәk daha böyük hünәrdir.
Çox müәllimlәrimizin müәllimlik sәnәtindәn qaçmasına, bir tәrәfdәn, bu sәnәtin ağırlığı vә qiymәtsizliyi, o biri tәrәfdәn dә camaatımızın bu müqәddәs sәnәtә alçaq bir nәzәrlә baxması sәbәb olur.
Çox qabil vә müәllimlik işlәrindә mahir vücudlar bu sәnәtin ağırlığına tab gәtirmәyib, öz şәxsi mәnfәәtlәrini nәzәrә almışlar, bunlar mәktәbin qapısını bağlı vә mәsum balaları gözü yaşlı vә ürәyi dağlı qoyub, başqa xeyirli, yüngül vә avam nәzәrindә hörmәtli sayılan qulluqlar dalınca getmişlәr. Polis dәftәrxanasını mәktәb kimi pakizә mәkana, vali qamçılı, beli şaşqalı qaradovoyları vә qazaqları şirin dilli, xoş әda, sadә dil, sevimli mәktәb şagirdlәrinә tәrcih vermişlәr.
Müәllimliyin ağır işlәrini, müqәddәs vәzifә vә tәkliflәrini әmәlә gәtirmәkdә sabitqәdәm durub, hünәr göstәrәn müәllimlәrimizdәn biri dә möhtәrәm bәradәrimiz Soltan Mәcid Qәnizadә cәnablarıdır ki, iyirmi beş il sәrasәr maarif yolunda dili, fikri vә qәlәmi ilә sәy etmәkdәdir. Gәlәcәkdә dәxi belә sәdaqәtlә millәtimizin tәrәqqi vә tәalasına xidmәtlәr göstәrmәsinә ümidvarıq.
Soltan Mәcid Şamaxı şәhәrindә 1866-cı ilin aprel ayında anadan olmuşdur ki, hicrәtin 1283-cü ilinә vә zilhiccәnin ibtidasına mütabiqdir. Atası Şamaxının möhtәrәm tacirlәrindәn Hacı Molla Mürtuza Әlidir vә anası Fatma Hacı Mәhәmmәd qızıdır; babaları Dәdә günәş[1] silsilәsindәndir.
[1] Soltan Dәdә günәş Şamaxı mahalında olan Dәdә günәş kәndindә dәfn olunmuş. Bir rәvayәtә görә, hәzrәt Әli әlәmdarlarından bir zat imiş, bu halda qәbri müsәlman vә ermәni arasında ziyarәtgahdır.
Soltan Mәcid Qәnizadәnin üçüncü vә ya dördüncü babası mәşhur Azәrbaycan şairlәrindәn Ağa Mәsih Şirvanidir. Çox gözәl tәbi varmış vә әsәrlәrindәn bizdә bir neçә şerlәri vardır. Bizә göndәrdiyi bir mәktubunda Soltan Mәcidbәy yazır ki, öz atasından oxuyub-yazmaq öyrәndiyi vaxt aşağıdakı şerin әzbәr bilinmәsi tövsiyә olunmuşdur:
Ey oğul, ittihadi-millәt elә!
Sәy elә, qeyrәt elә, hümmәt elә!
Pәdәrin ismi Mürtuza Әlidir,
Fatimә madәrindir, ismәt elә!
Çün Hüseyn hәq yolunda qurbandır,
Sәn dә tut hәq yolun, mürüvvәt elә!
Bu şerlәrdәn mәrhum Hacı Molla Mürtuza Әlinin dә әksәr әhli-Şamaxı kimi tәbiәti-şeriyyәsi olduğu anlaşılır.
Uşaqlıqda Soltan Mәcid Qәnizadә quran, qiraәt vә yazı dәrslәrini mәhәllә mәktәbindә oxumuşdur; sonra mәrhum Hacı Seyid Әzim Şirvaninin öz әsrinә görә müntәzәm olan mәktәbindә üç ilә qәdәr türk, fars vә bir qәdәr rus dillәrini öyrәnmişdir, bundan sonra şәhәr mәktәbinә daxil olub, burada rus dili ilә bәrabәr Seyid Әzim Şirvaninin abdar şerlәrini öyrәnmәyә artıq meyl vә hәvәs göstәrәrmiş. 1883-cü ildә Tiflisdәki Aleksandrovski institutuna imtahan ilә girib, dörd il tәhsildәn sonra 1887-ci sәnәdә buranın da kursunu qurtarmışdır. Haman sәnәdә öz hәmşәhәrlisi möhtәrәm Hәbibbәy Mahmudbәyov ilә bir yerdә Bakıda әvvәl dәfә olaraq "russko-tatarski" adlı xüsusi bir mәktәb bina etmişlәr.
Tәlim işlәrinә mәşğul olmaqla bәrabәr Qәnizadә cәnabları bir tәrәfdәn dә tәzә qayda ilә dәrs vermәk üçün türk vә fars dillәrindә әlyazıları hazırlamağa çalışmışdır. Tәzә mәktәb Bakı camaatının xoşuna gәlib, ona meyl vә hәvәs etmәyә başlayırlar.
Camaat rәislәri bu qisim mәktәbin qaydasınca başqa mәktәblәr dә açmağa hәvәs edirlәr vә bunlar üçün şәhәr xәzinәsindәn hәmişәlik para xәrc etmәyә qәrar qoyurlar.
Bu vaxtlarda Qafqazda maarif müdiri olan Yanovski Qәnizadә ilә Mahmudbәyovun tәzә qayda ilә açılmış mәktәblәrini ziyarәt edib, hәm şagirdlәrin oxumasından vә hәm dә cavan müәllimlәrin sәy vә hümmәtindәn artıq dәrәcәdә razı qalmışdır vә bu mәktәbi hәr yerdә vәsf etmişdir.
1891-ci sәnәdә Soltan Mәcid Qәnizadә ilә Mahmudbәyovun açdığı xüsusi mәktәb qapanıb, şәhәr xәrci ilә iki "russko-tatarski" mәktәb açılmışdır ki, bunların birindә Soltan Mәcid Qәnizadә cәnabları müdir tәyin edilmişdir. Yeddi-sәkkiz il burada tәlim vә tәdrislә mәşğul olub, öz mәktәbini böyük dәrәcәyә, yәni altı klaslı şәhәr mәktәbi dәrәcәsinә yetirmişdir vә burada 1905-ci ilә qәdәr nazirlik (inspektorluq) etmişdir.
Bu il namestnik (canişini-Qafqaz) fәrmanı ilә Qoridә Zaqafqaz darülmüәlliminin müsәlman şöbәsinә inspektor tәyin olunmuşdur. Öhdәsinә götürdüyü vәzifәlәri öz layiqi ilә әmәlә gәtirib, şöbәnin vә müsәlman şagirdlәrinin haqlarını vә ixtiyarlarını mühafizә etmәyә qeyrәt göstәrmişdir.
1908-ci ildә Bakı quberniyası vә Dağıstan oblastına inspektor tәyin olunmuşdur ki, bu halda haman qulluqda davam etmәkdәdir. İndi isә iyirmi beş il bundan irәli binasını qoyduğu "russko-tatarski" mәktәblәrin daha da artıq tәrәqqi etmәsinә sәy vә qeyrәt göstәrmәkdәdir.
Maarif işlәrinә xidmәt etdiyi vaxtlarda qәlәmә aldığı dәrslәri mәcmuә surәtindә toplayıb, bu dәrslәrә dair bәzi yazılar, lüğәt, xәritә vә başqa dәrs alatının vücuda gәlmәsinә sәy etmişdir. Qulluğunun ikinci ili "İstilahi-Azәrbaycan" vә üçüncü ili "Lüğәti-rus vә türki", sonra "Rus dilinin dilmancı", beşinci ili "Lüğәti-türk vә rusi" adlı kitablarını tәb etdirmişdir. Üsuli-sövti ilә dәrs vermәyi asanlaşdırmaq üçün "Әlifbayi-mütәhәrrikә" icad etmişdir.
Müsәlmanların rus dilini öyrәnmәyә meyl vә rәğbәtini görüb, 1893-cü ildә müxtәsәr rus әlifbası tәrtib edib, çapa vermişdir. Fars dilinin tәlimi üçün möhtәrәm Әliskәndәr Cәfәrzadә cәnabları ilә bәrabәr "Kilidi-әdәbiyyat" adlı kitabça yazmışdır. Tәlim vә tәdrisә lazım olan kitablarla bәrabәr türk dilindә bir çox hekayә vә romanlar yazmışdır ki, bunların hәr birinin başqa vәsf vә tәrifә ehtiyacı vardır. Uşaqlar üçün nәzm ilә yazdığı "Tülkü vә çaq-çaq bәy" nağılı Qәnizadәnin tәbi-sәlim sahibi olduğuna şәhadәt verir. "Mәktubati-Şeydabәy" sәrlövhәsi ilә yazdığı "Müәllimlәr iftixarı" vә "Gәlinlәr hәmayili" adlı kitabçalar Qәnizadәnin iqtidarlı bir әdib olduğunu bildirir. Bu әsәrlәrin hәr birisindә tәzә fikirlәr, vüsәtli xәyallar, dәrin mәnalar, nazik işarәlәr, gözәl әqidәlәr var ki, hәr kәsә onları oxumağı tövsiyә edirik. İnşaallah, Qәnizadәnin bu әsәrlәri barәsindә "Azәrbaycan şüәra vә üdәbası" adlı mәcmuәmizdә әtraflı mәlumat verәrik.
Bu әsәrlәrdәn başqa, Qәnizadә cәnabları bir neçә hekayә vә komediyalar rus vә ermәni dillәrindәn tәrcümә vә tәbdil edib, tәb etdirmişdir ki, bunlar dәfәlәrlә teatrolarda oynanmışdır. Qәnizadәnin "Axşam sәbri xeyir olar", "Xor-xor", "Dursunәli, ballı-badı", "Yadımdadır", "Allah divanı" vә "Әvvәlinci şәrabçı" kitabçaları mәşhurdur ki, bunlardan bәzilәri beş-altı dәfә çapdan çıxmışdır. Hal-hazırda Orucovların mәtbәәsindә tәzә üç hekayә: "Yaman qonşu", "Allah xofu" vә "Qurban bayramı" adlı kitabları tәb olunmaqdadır. Soltan Mәcid Qәnizadәnin әsәrlәrinin cümlәsi әdәbi dil ilә yazılmışdır, dili pür-ibarә isә dә, ibarәlәri qәliz vә dolaşıq deyildir. Bunları hәr kәs oxursa asan olaraq anlar. Tәzә yazıçılarımız kimi osmanlı әdiblәrinә tәqlid etmәyib. Azәrbaycan türklәrinin dilinә mәxsus olan şivәdә yazmaqdadır.
Möhtәrәm bәradәrimiz Qәnizadәnin iyirmi beş illik xidmәtlәrini nәzәrә alıb, sәmimi-qәlb ilә onu tәbrik edirik. Cәnab haqdan onun xoşbәxt vә sәlamәt olmaqlarını arzu edirik ki, maarif işlәrimizi islah edib, әdәbiyyat xәzinәmizi daha da gözәl әsәrlәri ilә dövlәtlәndirsin.