Şeyda/Üçüncü pərdə
| ←İkinci pərdə | Şeyda. Üçüncü pərdə Müəllif: Hüseyn Cavid |
Dördüncü pərdə→ |
Bağçada ətrafı yeşilliklər, güllər və çiçəklərlə süslənmiş fəvvarəli bir havuz... Kənarda çinarlar, sərvlər... oturmağa məxsus uzun sıralar... Ta uzaqlarda gözəl və şairanə mənzərələr...
Mayıs, ikindi çağı. Açıq hava...
Pərdə açıldıqda Şeyda yeşil çəmən üzərində, yanüstü olaraq uzanmış görünür. Cığarasını dumanlataraq, düşüncəli bir baqışla ətrafı seyrə dalar. Bu sırada Qara Musa sür’ətli adımlarla qarşı tərəfdən keçib gedər.
Şeyda (həmən yerindən qalqaraq). Musa əfəndi, Musa!..
Musa (istehzalı təbəssümlə). Xayır, əzizim, bən artıq bildiyin Musa deyilim. Şimdi bana səfillər kralı, sərsərilər sultanı derlər. (Yoluna dəvam etmək istər).
Şeyda (bıraqmayaraq). Yahu, nerəyə? Bu sürətlə nerəyə?
Mu s a . Gedəcək bir yerim yoq... Yalnız bir şikar izliyorum. Boğub parçalamaq için bir tilki arıyorum.
Şeyda. Musa! Şu müəmmaları bıraq da, gəl azacıq qonuşalım.
Mu s a . Şübhəmi ediyorsun?.. İştə isbat! (Yamaqlı paltosunun cibindən böyücək bir tabança çıqarır).
Şeyda. Allah eşqinə, hiç tabança ilə şikar edilirmi ya?
Mu s a . Zatən bənim avlayacağım şikarları bu daha gözəl nişanlaya bilir.
Şeyda (onun sarıqlı əlinə işarətlə). Əlin nasıl? Hənuz sağalıb bitmədimi?
Musa (acı-acı gülərək). Mətbəə yadigarı olan şu barmaqlara yürək qanı sürülmədikcə mümkün deyil, sağalmaz, həm də o qan yalnız zəngin, pək zəngin bir insan qanı olmalı, anlıyormusun?
Şeyda (mütəəssir və mərhəmətli). Anlıyorum, əvət, anlıyorum.
Mu s a . İştə bu qadar! (Uzaqlaşmaq istər).
Şeyda. Musa, Musa!
Musa (əli ilə rədd edərək). Daha vaqtım yoq. Haman sür’ətli adımlarla çəkilib
gedər. Şeyda onun arqasınca bir qadar şaşqın nəzərlərlə baqmaqda dəvam edər. Bu sırada mürəttiblərin çalğı ilə həmahəng olduqları halda, marş söyləyərək yaqlaşdıqları eşidilir. Şeyda eyni tərəfə doğru ilərlər. Mürəttiblər tə’til günlərinə məxsus əlbisədə, əllərində birər qızılgül olaraq gəlirlər. Fəqət Şeyda onların arasında görülməz.
Yaş zindanlar yuvamız,
Fəlakət aşinamız,
Ordular yıqan qurşun
Olmuş bizim qidamız.
Arqadaş, göz aç, aman!
Qalq ölüm uyqusundan!
Zülmə çoq əydin boyun,
Çok əzildin, qalq, oyan!
Gözlərdə qalmamış nur,
Könüllərdə yoq sürur;
Qanı bitmiş cəsədlər
Er-gec sönər, məhv olur.
Arqadaş, ayıl bir an!
Haqsızca olma qurban!
Yetər, miskinlik yetər,
Qalq! Oyan, oyan, oyan!
Marş bitdiyi sırada mürəttiblər iki-bir, üç-bir sıralara otururlar. Bir qaçı da gəlişi gözəl ot üzərinə uzanıverir. Xanəndə və sazəndələr isə çalğı taqımını bıraqıb bir tərəfə gedərlər.
B i r i n c i m ü r ə t t i b (arqadaşlarına). Yahu, Şeyda nə oldu?
Rəuf. Nə olacaq?! Rozayı görməyincə mə’yus olub da bağçayı tərk etdi.
Məs’ud. Doğrusu məhəbbət çəkilməz bir bəladır.
Rəuf. Əvət, bəla... Fəqət ən sevimli bir bəla...
B i r i n c i m ü r ə t t i b . Xayır, məhəbbət bulunmaz bir səadətdir.
İ k i n c i m ü r ə t t i b . Əvət, səadət... Fəqət ən fəlakətli bir səadət!
Bu sırada mürəttiblərdən bir qaçı sağ tərəfdə, pək uzaqda məraqlı bir şey görmüş kibi baqışırlar. Haman sevinc və təlaş ilə arası kəsilməksizin ıslıq çalmağa başlarlar.
Məs’ud. Kim o? Yenə kimi çağırıyorsunuz?
B i r i n c i m ü r ə t t i b . Musayı, Qara Musayı...
Rəuf. Gerçəkdən omu?
İ k i n c I m ü r ə t t i b . Əvət!
Rəuf (diqqətlə baqaraq). Əvət, tam kəndisi...
Məs’ud (mürəttiblərdən birinə). Haydı, onu buraya çağır.
Bir mürəttib dərhal qoşub gedər.
B i r i n c i m ü r ə t t i b . Fəqət tuhaf adam, bir kərə olsa da dönüb baqmaq istəmiyor.
İ k i n c i m ü r ə t t i b . Bəlkə burada bulunduğumuzu bilmiyor.
Rəuf. Kim bilir; zavallının başında yenə nə fəlakət var.
Məs’ud. Allah etməsin, canım, yazıqdır. İki ay yoq ki, həm qardaşı Yusifi, həm də bir danəcik oğlunu qara topraqlara gömmüş.
Rəuf. Fəlakət birmi ya! Var-yoq bir evi vardı, dün Məcid əfəndi onu da əlindən aldı. Həm də zorla, hökumət əli ilə...
Məs’ud. Ah, insafsız, mərhəmətsiz!..
Rəuf. Hələ Əşrəf, hələ Əşrəf!
Məs’ud. Pəki, o nə yapmış?
Rəuf. Evi günündə boşaltmadığı için biçarəyi alçaqcasına təhqir etmiş, ağzına gələni savurmuş.
B i r i n c i m ü r ə t t i b . İştə son mükafat!
İ k i n c i m ü r ə t t i b . İştə bizim kibi səfillərin cəzası!
Məs’ud. Əvət, bu gedişlə ki, biz gediyoruz, daima önümüz uçurumdur. Həm də öylə fəlakətli uçurum ki, əsla qurtuluş yoq, əsla çarə yoq...
B i r i n c i m ü r ə t t i b (qoltuğundakı tələbnaməyi çıqarıb silkərək). İştə çarəsi pək qolay!.. Yalnız həmiyyət, qeyrət lazım... Yalnız erkəkcə mətanət lazım... Yoqsa, həşərat kibi yüzüstü süründükcə, əsla ağ gün görmiyəcəyiz. Həm də gündən-günə əzilib məhv olacağız.
İ k i n c i m ü r ə t t i b . Daha düşünmək lazım deyil, yarın tələbnaməyi verməli, hüququmuzu tələb etməli!
B i r i n c i m ü r ə t t i b . Əvət, ya dediyimizi yürütməli, ya mətbəəyi tərk etməli!
İ k i n c i m ü r ə t t i b (yerindən qalqaraq). Həm də başqa söz istəməz. Ya əvət, ya xayır.
Məs’ud. Bana qalırsa, bir az mülayim olmalı; hər işdə hiddətdən ziyadə mühakimə aramalı.
B i r i n c i m ü r ə t t i b (hiddət və həyəcan ilə). Xayır, başqa laf istəməz. Ya əvət, ya xayır.
Bu sırada Musayı çağırmaq için gedən mürəttib gəlir.
Məs’ud. Nə oldu? Gəlmədimi?
M ü r ə t t i b . Xayır, sür’ətli adımlarla aşağıki qapıdan çıqıb getdi.
Rəuf. Eyi ki, gəlməmiş, Əşrəfi gördüyü kibi qanı xarab olacaqdı.
B i r i n c i m ü r ə t t i b (ətrafa baqaraq). İştə gəliyorlar. Məs’ud. Haydı, əfəndilər! Keyf vaqtında keyf, iş vaqtında iş, anlaşıldımı?
B i r i n c i m ü r ə t t i b (kağızı cibinə qoyaraq). Əvət, sözümüz sözdür.
İ k i n c i m ü r ə t t i b . Öldü var, döndü yoq!
Məs’ud (gələn çalğıçılara). Haydı, başlayın, baqalım, çoqdan bəri ruhumuza qida verilmədi. Onlar hazırlandığı sırada Roza ilə Əşrəf gələr.
Rəuf. Maşallah, buyursunlar əfəndim. Hər kəs yerindən qalqar, təmənna edər.
Ə ş r ə f . Aman, rica edərim, oturunuz, biz bir qadar gəzinmək istiyoruz.
Roza. Şu tərəf daha gözəl deyilmi?
Ə ş r ə f . Əvət (mürəttiblərə). Lakin bizi burada bəkləməyin, doğru çinar altına gedərsiniz, biz də şimdi oraya gəliriz.
Rəuf (çalğıçılara). Haydı, bir segah çal, baqalım.
Çalğı başlar.
Əşrəf (Roza ilə bərabər uzaqlaşaraq). Çalın, oquyun! Biz də uzaqdan zevqinizə iştirak edəriz.
Xanəndə (aydın bir ahənglə başlar).
Yad eylədikcə vəslini, ey mahi-təl’ətim!
Ağlar gözümdə qanə dönər əşki-həsrətim,
Sənsiz füzun olur gecə-gündüz fəlakətim,
Səbrim tükəndi, yoq qəmi-hicranə taqətim,
Gəl, gəl! Bənim gözəl mələyim, nazlı afətim.
Rö’yada bən keçən gecə eylərkən ahü zar,
Sən vermədinmi bir əbədi vəsl için qərar!?
İnsafə gəl, aman! Bəni məhv etdi intizar,
Səbrim tükəndi, yoq qəmi-hicranə taqətim,
Gəl, gəl! Bənim gözəl mələyim, nazlı afətim.
Ruhum! Səadətim sana vabəstə hər zaman,
Sənsiz cihanda bən yaşamaq istəməm, inan!
Artıq bıraq sitəmləri, gəl, bağrım oldu qan,
Səbrim tükəndi, yoq qəmi-hicranə taqətim.
Gəl, gəl! Bənim gözəl mələyim, nazlı afətim.
Bu sırada, mürəttiblər həpsi xanəndə ilə həmavaz olaraq, xüsusi ahənglə.
Gəl, sevgili yarım, gözəlim, qönçə dəhanım!
Gəl, ruhi-rəvanım!
Vazehdir, əminim, sana hər razi-nihanım,
Ey afəti-canım!
Sən bir güli-xəndan, bən bülbüli-nalan,
Biz hər ikimiz bir çəmənistanə şitaban.
Məs’udun işarətilə hər kəs yerindən qalqaraq, oquya-oquya gedərlər.
Sənsiz bana zindan görünür sanki bu aləm,
Hiç könlüm açılmaz.
Sarmış bütün ətrafımı qəm-qüssə, nə etsəm,
Bir yanə qaçılmaz.
Gəl, dönmə vəfadan! Vaz keç bu ədadan!
Gəl, gəl, mələyim! Gəl, bəni qurtar bu bəladan.
Onlar çəkildikdən sonra, Roza ilə Əşrəf qol-qola gəlirlər.
Ə ş r ə f . Ah, şu gözəl mənzərələri seyrə daldıqca, insan cənnətin xəyaldan ziyadə həqiqət olduğuna inanmaq istiyor.
Roza. Əvət, gerçəkdən bahar aləmi, başqa bir aləm... Bu sırada Şeyda, arqa tərəfdə, ağaclar arasında görünür. Mütəcəssis və qısqanc bir tevrilə onları dinlər.
Əşrəf (Rozayı məftunanə bir baqışla süzərək). Roza, Roza, Allah eşqinə, baqmıyormusun!? Aman, yarəbbi! Şu bulutların bir-birinə sarılması, ta ötədə iki quşcuğazın baş-başa verib də həsb-hal etməsi, ətrafımızdakı çiçəklərin dodaq-dodağa öpüşməsi nə qadar munis, nə qadar şairanə! Küçük bir tərəddüd və sükutdan sonra hər ikisi aşiqanə bir nəzərlə baqışar və iki dodaq biixtiyar bir-birinə yaqlaşar, fəqət öpüşməzlər.
Şeyda (məcnunanə bir fəryad ilə). Roza! Ah Roza! – deyə ilk öncə hücum etmək istər. Fəqət nifrət və hiddətlə geri çəkilir. Haman sür’ətli adımlarla uzaqlaşıb gedər. Roza ilə Əşrəf şaşırıb da nə yapacaqlarını bilməzlər. Şeyda çəkildiyi sırada qarşı tərəfdən qaba və qorqunc bir qəhqəhə eşidilir. Bu qəhqəhədən onlara daha böyük bir şaşqınlıq gəlir.
Roza (müztərib). Əşrəf, Əşrəf! Artıq gedəlim.
Musa (əlində tabança olduğu halda qarşıdan çıqar, amiranə bir tevrlə). Xayır, gedəmiyəcəksiniz.
Əşrəf (şaşqın). Ah, Musa!
Musa (zəhrxəndlə). Əfv edərsiniz, rahatsız etdim.
Roza. Gedəlim, Əşrəf, gedəlim. Musa (tabançayı əlində sallayaraq). Dedim ya, gedəmiyəcəksiniz.
Ə ş r ə f . Musa! Aqlını başına topla, yoqsa...
Mu s a . Ya! Yoqsa... (Istehzalı qəhqəhələr ilə gülər.)
Əşrəf (əlini sür’ətlə cibinə soqaraq təhdidamiz). Musa!
Mu s a. Bəni təhdid ha!? (Qəhqəhə ilə tabançasını göstərir.) Hiç məraq etmə, əzizim! Bunda yalnız üç danəcik qurşun var. Onların ikisi Məcid əfəndiylə sana, biri də yalnız, yalnız kəndimə məxsusdur. (Müstəhzi.) Əvət, bən sizin kibi insafsız deyilim. Sizə rəva gördüyümü əsla kəndimdən əsirgəməm.
Əşrəf (yanında silah olmadığı anlaşılır bir tərzdə, əlini cibindən çıqarır, yarıkinli, yarımülayim). Musa! Musa!
Musa (sarılı əli ilə sağ əlini göstərir). Baq, bu tək əli görüyormusun? İştə, səni təlaşa düşürən də yalnız budur, bu! (Təbdili tevrlə). Tək əl işə yaramazmış, tək əldən səs çıqmazmış; öyləmi!? (Acı və şiddətli qəhqəhələrlə gülər).
Əşrəf (müztərib). Musa!
Mu s a . Tək əl işə yaramazmış, deyilmi? Tək əldən səs çıqmazmış, öyləmi!? (Məcnunanə qəhqəhə ilə). Halbuki bir danəcik yavrumu, vərəmli qardaşımı bununla, iştə bu tək əlimlə qara topraqlara gömdüm. Hətta bu gün səni də, kəndimi də, o vicdansız babanı da, yenə bu tək əlimlə rahatlandıracağım; həm də bu gün, anlıyormusun? Bu sırada hava tutulur. Ara-sıra göy gürləməsi dəvam edər.
Roza (qorqu və iztirabla). Ah, aman, yarəbbi! Əşrəf (para çantasını çıqarıb açar, Musaya doğru bir-iki adım iləriləyərək). Musa! Bu işin sonu xeyirli olmaz. Al, nə qadar para istiyorsun, al! Lakin... Musa (zəhrxənd ilə). Xayır! Xayır. O paralara bir az sonra nə sənin ehtiyacın olur, nə bənim. Həm də bu gün sizə öylə bir cəza verməliyim ki, bundan sonra hər kəsə ibrət olsun (qəhramiz) və siz ruhda olan zənginlər, o vicdansız haydutlar, o e’tibarlı xırsızlar bir daha bənim kibilərin qanını içməsinlər. Bir daha gücsüzləri çegnəyib əzməsinlər, artıq anlasınlar ki, yalnız yaşamaq deyil, yaşatmaq da lazımmış! (Vəhşicə bir baqışdan sonra haman nişan alır.)
Roza. Ah!
Ə ş r ə f . Musa!
Mu s a . Sus, daha kafi! Tabança patlar, Əşrəfin sol qolu yaralanır. Əşrəf (sağ əli ilə yaralı qolunu tutaraq). Ah!.. Sıraya oturur.
Roza (Əşrəfə sarılaraq). Aman, yarəbbi! (Musaya). Cəllad!
Mu s a . Xayır, bu olmadı.
Roza (niyazkar). Musa!
Musa (son dərəcə kinli və qızğın). Çəkil!
Roza. Allah eşqinə...
Mu s a . Çəkil, diyorum, sana!
Tapança bir daha patlar. Əşrəflə Musanın arasında duran Rozanın köksünə isabə edər. Musa dərhal çəkilir.
Roza. Ah, annəciyim!.. (Bitab olaraq sıra üzərinə düşər).