Azərbaycan ədəbiyyatı (F.Köçərli, I cild)/Mirzə Fətəli Axundov (məqalə)
| ←Mirzəcan bəy Mədədov | Azərbaycan ədəbiyyatı. I cild. Mirzə Fətəli Axundov Müəllif: Firudin bəy Köçərli |
Mirzə Həsən "Mirzə" təxəllüs→ |
Mәrhum Mirzә Fәtәlinin tәrcümeyi-halına vә mütәәddid әsәrlәrinә şüru etmәkdәn müqәddәm onun mәsqәtürrәsi olan Nuxa şәhәrinin vә Şәki xanlığının keçmiş әhvalatına vә әhalisinii dolanacağına dair filcümlә mәlumat vermәyi burada lazım gördük.
Nuxa şәhәri Qafqaz dağlarının cәnubi-şәrqindә dağ әtәyindә tәmir olunmuş gözәl bir şәhәrdir ki, sabiqdә Şәki xanlarının paytaxtı hesab olunurmuş. On sәkkizinci әsri-miladın әvasitinә kimi indiki Nuxa bir qoryә halında imiş. Şәki xanlığı bina tutduqdan sonra Nuxa qәryәsi şәhәrә mübәddәl olub, sürәt ilә mәmura vә abadanlığa üz qoyur.
Şәki xanlığı baş tutubdur Nadir şahın Zaqafqaziyaya lәşkәrkeşliyi zamanında -- miladın 1734--1740-cı sәnәlәrindә. Şәki xanlarının zәmani-hökumәti yüz sәnәyә kimi çәkibdir. Tarixi-mәsihiyyәnin 1819-cu sәpәsindә Fәtәli xanın әyyami-hökumәtindә Şәki xanlığı bilkülliyyә Rus dövlәtinin tәhti-idarәsinә keçmişdir. Xanların әvәzinә onda rus çinovniklәri başlayır hökmranlıq etmәyә.
1846-cı sәnәdә Nuxa şәhәri vә Şәki mahalı әvvәlcә Şamaxı quberniyasının, sonradan Bakı vә axırda Gәncә quberniyasının uyezdlәrindәn birisi hesab olunur. Bu halda Şәki mahalı Gәncә quberniyasının uyezdidir.
Arxeoqrafiçeski komissiyanın tәrtib qıldığı aktlardan belә mәlum olunur ki, Kovalenskinin Gürcüstana nazir tәyin olunduğu vaxtda Şәki hakimi Mәhәmmәdhәsәn xan imiş. Әgәrçi Kovalenski onu müfәttin, hiylәgәr vә qәzəbnak xanlardan birisi hesab edir, vәli «Asari-Dağıstan»da tәhrir olunduğuna binaәn, xanın işbilәn vә aqibәti gözlәyәn müdәbbir bir vücud olduğu görünür. Ağamәhәmmәd xan onun әmlakını qәsb edib, gözlәrini dә çıxartdırmış idi. Ağamәhәmmәd şahın qәtlindәn sonra yenә öz әmlakına sahiblәnmiş idi.
Gürcüstan ilә kor xanın әlaqәsi ancaq ticarәt işlәrindә imiş. Zahirdә özünü Gürcüstana dost göstәrәrmiş isә dә, batindә onun dostluğuna vә dәyanәtinә etibar etmәz imiş vә Gürcüstan padşahlarını sevmәz imiş. Mәhәmmәdhәsәn xanın hәrәmlәrinin içindә Tiflis knyazlarının birisinin qızı var imiş. O qızın atası bәzi vaxtlar qızını görmәk niyyәti ilә Nuxaya gәlib, orada vaqe olan siyasi işlәrә dair bәzi mәlumat cәm edib apararmış.
Sabiqdә Şәki әhli öz xanlarına tabe vә çox zirәk tayfa imiş. Belә cәld vә qoçaq camaatın vasitә vә kömәyi ilә Şәki xanı çox işlәr görә bilәrmiş. Çifayda, Mәhәmmәdhәsәn xan gözsüz olduğuna görә, ancaq öz başını hәr tәrәfdәn hücum edәn düşmәnlәrdәn qorurmuş. Xani-mәrhum vәfat edibdir miladın 1804-cü ilindә.
Şәhәrin içindә şayani-diqqәt tikililәrdәn Nuxa xanlarının sarayıdır ki, 1765-ci sәnәdә İran padşahlarının qәsri sәbkindә tәmir olunubdur vә bundan әlavә şәhәrin yuxarı sәmtindә çәkilmiş hasardır ki, bunun içindә әlan rus qoşunu sakin olmaq üçün kazarmalar tikilibdir. Hasar bir şәkildә tәmir olunubdur ki, ona diqqәt olunsa, «Mәhәmmәd» kәlmәsi oxunar.
Şәhәrin abü havası mötәdil vә sәlamәtdir. Çahar fәsli çox düz vә hәr fәsil öz iqtizasına müvafiq gәlib keçir. Şәhәrin içindә hәr tәrәf sular vә çeşmәlәr axır; hәr evin özünә mәxsus mәhәllәsi vә bağçası olduğundan şәhәr yaşıl yarpaqlar ilә әhatә olunubdur.
Әtrafda olan dağ әtәyindәn Nuxaya tamaşa etdikdә gözün qabağında gözәl bir mәnzәrә açılır, ruh tәzәlәnir. Uca vә böyük ağacların arasından minarәlәr dәxi göy tәrәfinә sәrkeşlik edib, guya zәbani-hal ilә onlara deyir: Nә qәdәr siz uca olsanız da, bizim rütbәmiz vә hörmәtimiz sizinkindәn әladır; bizim başımızdan «allahü әkbәr» sәdası, sizin üstünüzdәn qarğa vә dolaşalar qaqtıltısı eşidilir.
Şәki mahalında qәdimdәn barama qurdu saxlamaq adәti olmağa görә, burada Zaqafqaziyanın sair yerlәrindәn artıq barama becәrilir vә Nuxa tacirlәrinin ümdә alış-verişi barama vә ipәk ilәdir. Bu halda Nuxada işlәyәn ipәk zavodlarının әdәdi ildәn-ilә artmaqdadır. Zavodların artmağı bir tәrәfdәn şәhәrin fәqir-füqәrasına mәaş verirsә dә, digәr tәrәfdәn havanı pozğun vә xarab edir vә fәhlәlәrin bәdәnlәrinә böyük zәrәr toxuyur. Biçarәlar dar vә rütubәtli zavodlarda sәhәrdәn axşamadәk işlәmәkdәn vә mütәәffin hava ilә nәfәs almaqdan vaxtsız-vәdәsiz solub, qisim-qisim mәrәzlәrә mübtәla olurlar.
Nuxa әhli sabiqdә nә qәdәr elmü mәrifәt vә kәsbi-kәmal vә sәrvәt cәhәtincә geridә imişlәrsә dә, bu axır vaxtlarda qәflәtdәn ayılıb kәmali-ciddiyyәt vә sürәt ilә irәli getmәkdәdirlәr. Ülum vә maarif tәhsilinә canü dildәn qurşanıblar.
Nuxa şәhәrindә hicrәtin 1227-ci sәnәsindә -- ki, miladın 1812-ci ilin mütabiqdir, -- bizim böyük vә möhtәrәm әdibimiz vә әvvәlinci dramayazanımız vә müqtәdir mütәfәkkirimiz Mirzә Fәtәli Axundov tәvәllüd edibdir.
Mirzә Fәtәlinin özü fars dilindә yazdığı tәrcümeyi-halı 1887-ci sәnәdә «Kәşkül» qәzetinin; 43, 44, 45-ci nömrәlәrindә dәrc olunubdur. İşbu tәfsilatı әn möhkәm vә doğru bir mәnbә hesab edib, burada onu eyni ilә türkә tәrcümә edirik.
Tәrcümeyi-Halını Mirzә Fәtәli bu sayaq başlayır: «Mәnim atam Mirzә Mәhәmmәdtağı Hacı Әhmәdin oğludur. Onun babaları fars tayfasındandır. Atam cavanlığında Tәbriz hәvalisindә Xamnә qәsәbәsinin kәndxudası olubdur. Bu mәnsәbdәn mәzul olandan sonra 1811-ci sәnәdә ticarәt әzmi ilә Şәki vilayәtinә gәlib, Nuxa şәhәrindә sakin olubdur vә burada mәşhur Axund Hacı Әlәskәrin qardaşı qızını nigah edibdir. Bu mәnkuhәdәn mәn tarixi-mәsihiyyәnin 1812-ci sәnәsindә vücuda gәlmişәm.
Bu tarixdәn iki il keçmiş Şәki vilayәtinin hakimi Cәfәrqulu xan vәfat edir. Bu sәbәbә görә, İran qәriblәri -- ki, Cәfәrqulu xanın himayәti altında zindәganlıq edirlәrmiş, -- onun vәfatından sonra öz vәtәnlәrinә qayıtmaq qәsdinә düşürlәr. Mәnim atam da onun silkindә arvadı vә oğlu ilә Xamnә qәsәbәsinә müraciәt edir. Dörd sәnә burada qalandan sonra mәnim anam atamın o biri arvadı ilә -- ki, Xamnә әhlindәn idi, -- yola getmir vә әrindәn xahiş edir ki, onu mәnimlә bir yerdә әmisi Axund Hacı Әlәsgәrin yanına göndәrsin.
O әsnada Axund Hacı Әlәsgәr dә Әrdәbildә Şәkinin sabiqi hakimi Sәlim xanın müsahibәtindә zindәkanlıq edirmiş. Atam anamın xahişini qәbul edib, onu mәnimlә әmisinin yanına göndәrdi. Bu tarixdәn mәn atamdan ayrılıb bir dә onu görmәdim; anamın әmisinin yanında oldum -- Horand qәryәsindә ki, Qaradağ kәndlәrindәn birisidir.
Bir ildәn sonra Axund Hacı Әlәsgәr tәlim vә tәrbiyәmә şüru edib, әvvәl Quranı mәnә oxutdurdu. Quranı tamam edәndәn sonra yavaş-yavaş fars vә әrәb kitablarından başladı mәnә dәrs vermәyi.
Axund Hacı Әlәsgәr mümtaz bir fazil idi vә cәmi ülumi-islamiyyәdәn, -- xah farsi olsun, xah әrәbi, --kamil ittilaı var idi. Mәrhum mәni oğulluğa qәbul elәdi vә xalq arasında «Hacı Әlәsgәr oğlu» adı ilә mәşhur oldum.
İki ildәn sonra Horand qәryәsindәn Әnkut qışlağına köçüb Vәlibәyli obasının içindә sakin olduq. Bu vaxtlarda Mustafa xan Şirvani El-Әnkut qışlağında Şәkәrli adlanan bir mahalda sakin olurdu. Bu gözәl xasiyyәtli vә nәcib xandan mәnim ikinci atam[1] --yәni Axund Hacı Әlәsgәr xeyli himayәtlәr vә vәsfdәn ziyadә yaxşılıqlar gördü.
[1]-Mәrhum mirzә hәr yerdә Axund Hacı Әlәsgәri «ikinci ata» lәqәbi ilә zikr edir.
Bu әsnada -- ki, tarixi-mәsihiyyәnin 1825-ci ili idi, -- Axund Hacı Әlәskәrin böyük qardaşı Mәhәmmәdhüseyn Şәki vilayәtindәn Әnkut mahalına gәlib, qardaşını, mәni vә anamı vәtәni-mәlufa apardı.
Axund Hacı Әlәsgәr әvvәl ili Gәncә şәhәrindә mәskәnәt elәdi. Bir ildәn sonra İran dövlәti ilә rusların davası başlandı. O müsibәtlәr -- ki, bu müharibәdәn Axund Hacı Әlәsgәrә vә onun әyalına üz verdi vә o bәlalar ki, ona düçar oldular vә cәmi әmvalü әcnasdәn әllәri boş qaldı, -- Gәncә qalasında tarac oldu vә özlәri müflis halına düşdülәr, -- onların cümlәsini yazmağa yer yoxdur; kitab vә dәftәrә sığınmaz.
Әlqissә, İran qoşunu şikәst tapandan sonra Axund Hacı Әlәskәr öz әyalı ilә Nuxa şәhәrinә gәlib burada aram oldu vә burada mәnim tәlim vә tәrbiyәmә kәmali-ehtimam ilә әmәk sәrf elәdi; fars vә әrәb dillәrini özü mәnә öyrәtdi. Hәtta mәni Dağıstan lәzgilәrinin tәlәbәlәri kimi fars vә әrәb dillәrindә mükalimә etmәyә mötad qıldı.
1832-ci ilin әvvәllәrindә Axund Hacı Әlәsgәrin Hәcc sәfәri lazım oldu. Өzü ilә mәni Gәncәyә gәtirib Axund Molla Hüseyn adlı alim bir şәxsin yanında qoydu vә ona tapşırdı ki, mәnә mәntiq vә fiqh kitablarından dәrs versin; özü azimi-Mәkkә oldu.
Bu vaxta kimi mәn fars vә әrәb dillәrini oxumaqdan başqa bir şey bilmәzdim vә dünyadan bixәbәr idim vә ikinci atamın muradı bu idi ki, mәn ülumi-әdәbiyyәni tәhsil edib ruhanilәr silkinә daxil olam vә mollalıq ilә başımı dolandıram. Amma başqa bir qәziyyә üz verdi vә bu, niyyәtimin fәsxinә bais oldu.
Әlqissә, ikinci atam Axund Hacı Әlәsgәr Hәccdәn qayıdandan sonra mәn dә Nuxaya gәldim vә burada bir neçә vaxt әrәb dilindә yazılmış kitabların, o cümlәdәn Şeyx Bәhai әleyhirrәhmәnim «Xülasәtül-hesab» adında yazılmış kitabının mütaliәsinә mәşğul oldum. Bu әsnada Nuxa şәhәrindә rus mәktәbi açıldı. İkinci atamın icazәsi ilә rus dilini öyrәnmәk üçün bu mәktәbә girib, bir il burada tәlim alıb çıxdım. Çünki yaşım artıq idi vә bir ildәn ziyadә burada oxumağa qadir deyil idim.
Bir ildәn sonra 1834-cü tarixdә ikinci atam özü ilә bahәm mәni götürüb Tiflisә apardı vә burada sәrdar Baron Rozenә әrizә verib tәvәqqe elәdi ki, mәni öz dәftәrxanasında Şәrq dillәrinin mütәrcimi mәnsәbinә qәbul elәsin vә rus yazıçılarından bir nәfәri mәnim üçün kömәkçi tәyin etsin, ta ki, rus dilindә biliyim artsın, qüvvәt tapsın.
Bilmirәm hansı bir dil ilә bu sәrdarın, yәni Baron Rozenin yaxşılıqlarını zikr edib şükrgüzarını yerinә yetirim. Mәlәk xisallı bu әmir ikinci atamın iltimasını fövrәn qәbul edib, iltifat vә mәrhәmәtlәrini mәnim haqqımda zahir qıldı ki, tәmamisini vәsf etmәkdә acizәm.
Ol vaxtdan bu günә kimi mәn Qafqaziya sәrdarlarının nәzdindә әlsineyk-Şәrqiyyә mütәrcimi olub, hәr birindәn әnvai-iltifat vә mәrhәmәtlәr görmüşәm. Xüsusәn, mütәvәffa general feldmarşal knyaz Vorontsovdan razı vә şakirәm ki, Baron Rozendәn sonra mәnim ikinci vәliyyün-nemәm olubdur vә bu әmiri-kardan vә rövşәnzәmirin iltifatının vasitәsilә mәndә müsәnniflik qabiliyyәti büruz edibdir.
Altı komediya -- yәni tәmsil türk-Azәrbaycan dilindә tәlif edib hüzuri-alilәrinә tәqdim etmişәm. Cümlәsi mәqbul vә tәhsin olunub; әvәzindә bir çox әnamlara nail olmuşam. Tәmsilatımı Tiflis teatrında -- ki, onun da banisi knyaz Vorontsov olubdur, -- sәhneyi-tamaşaya qoydular. Hüzzari-mәclisdәn çox tәriflәr vә afәrinlәr eşitdim. Ondan sonra «Yusif şahın hekayәti»ni[2] yenә türk dilindә yazdım. Bu yeddi tәsniflәrim rus dilinә tәrcümә olunub çapa verildi vә onların haqqında Berlin vә Peterburq curnallarında xeyli tәrifnamәlәr yazılıbdır.
[2]- «Yusif şahın hekayәti»ni -- ki, «Aldanmış kәvakib» adı ilә mәşhurdur, -- ikinci dәfә olaraq türk dilindәn rusa biz tәrcümә edib «Vestnik Kafkaza» adlı curnalın 5-ci nömrәsindә 1901-ci sәnәdә çap etdirmişik. Bu hekayәnin әvvәlki tәrcümәsindәn bizim xәbәrimiz yoxdur vә mütәrcimi kim olubsa, o da bizә mәlum deyil.
1857-ci tarixi-mәsihiyyәdә islam әlifbasının tәğyiri babında bir kitabça fars dilindә yazmışam. Mәzkur әlifbanın tәğyiri vacib vә mühüm әmrlәrdәn olmağını xeyli mәtin dәlillәr vasitәsilә sübuta yetirmişәm.
1863-cü tarixdә Qafqaz canişini imperatorzadeyiәfxәm veliki knyaz Mixail Nikolayeviçin icazәsi ilә bu xәyalını elan etmәk üçün İstambula azim oldum. Cәmi sәfәr xәrcimi veliki knyaz öz xәzinәsindәn mәrhәmәt elәdi vә vәziri Kruzenştern İstambulda olan rus sәfirinә bir kağız yazdı ki, mәnim mәtlәbimin әncama yetmәyi üçün Osmanlı dövlәtinin övliyavü әrkanından tәvәqqe elәsin, ta ki, lazimeyi-tәqviyәt vә müavinәti müzayiqә etmәsinlәr.
Әlifbanın tәğyiri babında tәrtib qıldığım kitabçanı rus elçisinin draqomanı müәrrifliyi ilә sәdri-әzәm Fuad paşanın hüzuruna pişnәhad etdim vә yazdığım tәmsilatı vә «Yusif şahın hekayәti»ni dә nişan verdim. Kitabçamı sәdri-әzәm hәzrәtlәrinin әmri ilә Osmaniyyәnin Cәmiyyәti-elmiyyәsindә mülahizә edib hәr bir xüsusda mәqbul vә müstәhsәn gördülәr vә lakin icrasına icazә vermәdilәr. Bu sәbәbә ki, kitabçada qәrari-sabiqi üzrә hüruflar bir-birinә culaşır vә kәlmәlәrin tәrtibindә çәtinlik müşahidә olunur.
Bu irada cavabım bu oldu ki, belә olan surәtdә lazımdır islam әlifbasını bilkülliyyә tәrk edib, avropalıların üsuli-xәttini götürmәk vә yazını soldan-sağa yazıb oxumaq vә nöqtәlәri bilmәrrә saqit etmәk vә hürufların şәklini latın hüruflarından intixab edib, tәzә bir әlifba tәrtib elәmәk vә hürufi-müsәvvәtәni hürufi-samitәnin yanınca yazmaq. Xülasә, sillabi әlifbanı alfabiti әlifbaya mübәddәl etmәk.
Hәqirin bu rәyini dә İstambul ülәma vә vüzәrası öz fәhmü qanacaqlarına müvafiq görmәdilәr vә qәbul etmәdilәr vә orada olan İran vәziri-muxtarı Mirzә Hüseyn xanın mәnim barәmdә olan qәdimi әdavәti büruz edib İstambul vәzirlәrinin әdәmi-müvafiqәtinә sәbәb oldu. Xülasә, mәramü arzuma çatmayıb İstambuldan geri qayıtdım.
Әgәrçi Osmaniyyә dövlәtindә müsәlman әlifbasının tәğyiri babında etdiyim fikir vә xәyal nәticә vermәdi vә qәbula keçmәdi, amma bu zәhmәtin әvәzindә bәndәyә «Mәcidiyyә» nişanı fәrmani-tәhsin ilә әnam olundu. Mirzә Hüseyn xandan İstambulda xeyli mәrarәt vә küdurәtlәr çәkdim ki, onların hamısını zikr etsәm, başağrısı olar. Müşarileyh sabiqdә Tiflis şәhәrindә öz dövlәtinin konsulu idi vә mәlum oldu ki, batindә mәnimlә böyük әdavәti var imiş. Vәli onun әdavәtindәn mәn qafil imişәm vә onu özümә dost hesab edib evindә mәnzil etdim. Axırda әdavәtini büruz edib, mәni cәmi Osmaniyyә vәzirlәrinin nәzәrindә islam dininin vә müsәlman dövlәtlәrinin bәdxahı nişan verdi.
Necә ki, mәlum oldu, onun әdavәtinin sәbәbi bu imiş ki, guya mәn öz tәmsilatımda iranlıların әxlaqi-zәmimәlәrini hәcv qılmışam vә halanki dramaya dair әsәrlәrin şәrti vә xüsusәn, komediyanın tәqazası xәlayiqin eyiblәrini vә әxlaqi-zәmimәlәrini eyni ilә göstәrmәkdir.
Çün müşarileyh drama fәnnini, onun şәrtlәrini anlamır vә ülumi-dünyәviyyәdәn bilkülliyyә bibәhrәdir vә hiylәvü tәzvirdәn vә büxlü hәsәddәn vә hirsü tamahdan başqa bir şeyә qabiliyyәti yoxdur, ona binaәn belә qiyas elәyir ki, mәnim bu hәrәkәtim iranlılara nisbәt büğzü әdavәtimdәn naşidir. Onun belә әdavәti zahir olandan sonra evindәn çıxıb, özgә bir yerdә mәnzil etdim.
Tiflisә qayıdandan sonra әlifbamızın qüsuru vә tәğyiri barәsindә tәzәdәn yenә bir kitabça yazıb Tehrana göndәrdim. Bu kitabçada hürufi-müqәttәәni hürufi-müttәsilәyә tәrcih etdimsә dә, yenә ülәmanın qorxusundan rәsmi-xәtti sabiqi qәrar üzrә sağdan-sola yazmağı nişan verdim, Tehranda da hәmçinin mәnim bu fikrü tәsәvvürümә mültәfit olmadılar vә bu mәsәlә әlan tәrәqqipәrvәrlәr ilә mühafizәkarlar arasında İstambulda mayeyi-mübahisә olub bir mәqamda qәrar tutmayıbdır.
Digәr öz dövlәtimin әrkanü böyüklәri icazәsi ilә Osmanlı dövlәtinin sәdri-әzәmi olan Әli paşaya әlifba mәsәlәsinә dair bir kitabça yazıb Tiflisdәn göndәrdim. Bu kitabçaya әlavә olaraq Osmanlı danişmәndlәrindәn Süavi әfәndinin әlifbamız barәsindә yazdığı tәnqidi (kritikanı) dәxi qoşdum. Vәli bu kitabça da bisәmәr qaldı.
Әlifbanın tәbdili xüsusunda bu qәdәr sәyü tәlaşım nәticәsiz qaldığını vә bu әhvalın güzarişini fars dilindә yazılmış bir mәnzumәdә bәyan etmişәm[3]. Bu macәradan sonra Rzaqulu xan «Hidayәt» tәxәllüsün «Rövzәtüs-sәfa»ya mülhәqat tәrzindә yazdığı tarixә müxtәsәr bir tәnqid (kritika) yazıb Tehrana göndәrmişәm vә bundan bir sәnә keçmiş «Süruş» tәxәllüslü Tehran şairinin ki, «Mәliküşşüәra» lәqәbi ilә şöhrәtlәnmiş idi, yazdığı bir qәsidәyә tәnqid yazıb öz aşinalarıma Tehrana göndәrmişәm.
[3]- Bu mәnzumә aşağıda yazılacaqdır.
Әlan -- ki, tarixi-miladiyyәnin 1878-ci ilidir,--ömrüm altmışdan keçibdir. Rus dövlәtinin mәrhәmәtindәn irәliki xidmәtimdә qalıb, onun lütfü himayәtindә bәhrәmәndәm».
Mәrhum Mirzә Fәtәlinin öz yazdığı seyr-sülukundan maәda bir para mәlumat onun oğlu mәrhum Rәşid bәy cәm edib bizә göndәrmişdi ki, mәqamı gәldikcә onlardan bәhs olunacaqdır.
Necә ki, öz yazdığı tәrcümeyi-halından görünür, mirzә uşaqlıqdan yetim qalır. Bu yetimlikdә böyük әlamәt var. Tarixdәn xәbәrdarlığı olanlara mәlumdur neçә-neçә böyük şәxslәr -- ki, ibarәt olsun hükәmavü ülәmadan, mәşhur reformatorlardan, din vә şәriәt sahiblәrindәn, -- uşaqlıqdan yetim qalıblar. Vәli heç bir yetimi allah-taala sahibsiz vә hamisiz qoymayıbdır. Mirzә Fәtәli dә körpә vaxtından yetim qalıbsa da, artıq üsrәt vә zәhmәt çәkmәyibdir.
Axund Hacı Mirzә Әlәsgәr atalıq vә analıq vәzifәsini öhdәsinә götürüb, nәvәsi mәnzәlәsindә olan balaca Fәtәliyә lütfü nәvazişlәrini әsirgәmәyibdir vә öz istәkli övladı kimi onun tәlim vә tәrbiyәsinә mәşğul olubdur. Balaca Fәtәli dәxi onu atası kimi istәrmiş vә ömrünün axırına kimi zikri-xeyir ilә yad edәrmiş. Mirzeyi-mәrhum Gәncәdә Axund Molla Hüseyn Gәncәvidәn tәlim almağı filcümlә yad edirsә dә vә mollalığa hazırlaşdığı әsnada onun fikirlәrinin dәyişirilmәsini vә başqa bir qәziyyәnin üz vermәsini ötәri işarә edirsә dә, amma hәqiqәti-halı bәyan etmir.
Mәrhum Rәşid bәyin bizә verdiyi mәlumatdan belә zahir olunur ki, möhtәrәm atası Gәncәdә olan zamanı mәşhur Mirzә Şәfi ilә görüşüb tanış olur. Sәhih rәvayәtә görә, Mirzә Şәfi İrandan gәlib Gәncәdә müvәqqәti olarmış, özü dә alim vә fәlsәfәmәslәk bir vücud imiş ki, hәr bir şeydәn xәbәrdarlığı var imiş. Әfqanlı Şeyx Cәmalәddinin vә Mirzә Mülküm xanın vә İranın bir neçә tәzә fikirli adamları ilә ülfәt vә әlaqәsi var imiş. Bununla belә gözәl vә mövzun tәbi var imiş. Mirzә Şәfinin bir çox әşari-nәfisәsi vә asari-fәlsәfiyyәsi Avropada vә xüsusәn Almaniyada iştihar bulmuşdu. Almaniyada Mirzә Şәfinin mәcmuәsi Bodenştedt[4] adlı alim bir şәxsin ehtimamı ilә nemsә dilinә tәrcümә olunubdur.
[4]-Bilmәk gәrәkdir ki, Bodenştedt nemsә әdib vә şairlәrinin mәşhurlarından birisi hesab olunur. Bu axır vaxtlara kimi sağ imiş. Bodenştedt 1840-cı sәneyi-miladidә Moskva şәhәrinә gәlib, orada knyaz Qalitsinlәrdәn birisinin mürәbbisi olur. 1844-cü sәnәdә Qafqaz canişini general Neydqardtın tәklifi ilә Tiflisә gәlib, indiki şәhәr müәllimlәri hazırlaşdıran mәktәbә (Aleksandrovski instituta) müdir olur. Bodenştedt bu mәnsәbindә bir ildәn ziyadә qalmayıb istefa verir vә sonra Qafqazın çox yerlәrini vә Krım vilayәtini seyrü sәyahәt edib bir çox mәlumat vә tәcrübәlәr kәsb qılır. Gәncә şәhәrindә olan vaxtı Mirzә Şәfidәn fars dilini öyrәnir. Sonra Bodenştedt vәtәninә müraciәt edib, Berlin şәhәrindә «Qәzәliyyati-Mirzә Şәfi» ünvanında öz әşarını çapa verir. «Qәzәliyyati-Mirzә Şәfi»dә olan müәssәnat vә lәtafәt bir dәrәcәdә nemsәlәrә xoş gәlir ki, 123 dәfә peydәrpey çap olunur.
Bәzi rәvayәtә görә, «Qәzәliyyati-Mirzә Şәfi» mәrhum Mirzә Şәfinin öz kәlamıdır ki, onu Bodenştedt farsdan nemsәyә artıq mәharәtlә rәvan dildә tәrcümә edibdir. Bәzilәri dәxi bu qövlә şәrikdirlәr ki, Mirzә Şәfi xud Bodenştedt özüdür ki, «Mirzә Şәfi» lәqәbini özü üçün intixab etmişdir. Amma bu qövl sәhih deyil. Sәhihi budur ki, Mirzә Şәfi әslәn İran әhlidir. Gәncәdә sakin olduğu әsnada Bodenştedtin oraya sәfәri düşür onunla tanış olub bir müddәt mәclisindә iqamәt edib dilini ondan tәhsil etmişdir. Bodenştedt vә әsәrlәrindә Mirzә Şәfini «ustad» lәqәbi ilә yad edir.
Bәli, Mirzә Şәfi cavan Fәtәlinin ağlını, fitri zәkavәt vә fәrasәtini müşahidә edib vә gözlәrindәn yağan anlaq vә mәrifәt nurunu dәrk edib, gәlәcәkdә ondan böyük xidmәtlәr vüqua gәlmәsini Mirzәyә bәşarәt verir vә onunla bir neçә müddәt görüşüb danışandan sonra filosof Mirzә Şәfi cavan Fәtәlinin fikir vә xәyalatını başqa bir sәmtә çevirir. Bundan sonra cavan Fәtәli ruhani olmaq fikrindәn bilmәrrә daşınıb, Avropa mәdәniyyәti ilә aşina olmaq niyyәtinә düşür vә dövlәti xidmәtlәrdәn birisinә daxil olmağa meyl edir. Bu әsnada mәrhum Axund Hacı Mirzә Әlәsgәr Hәccdәn müraciәt edir vә -- necә ki, zikr olundu, -- öz nәvәsinin әvvәlcә rus dili öyrәnmәyinә vә sonra qulluğa girmәyinә sәbәb olur. Bu qulluqda (Qafqaz canişinlәrinin mütәrcimliyi mәnsәbindә) Mirzә Fәtәli ömrünün axırına kimi qalıb, sәdaqәt vә ixlasla öz vәzifәsini әda elәyir vә hüsni-xidmәtlәri әvәzindә neçә-neçә nişanlar vә polkovnik çini alır.
Qulluq işlәrindәn fariq olduqda asudә vaxtlarını mirzә rus kitablarının mütaliәsinә sәrf qılıb, bir çox mәlumat kәsb edir. Onun artıq sevdiyi fәlsәfәyә dair, siyasi vә iqtisadi elmlәrinә mәxsus kitablar imiş.
Mirzә Fәtәli vәfat edibdir Tiflis şәhәrindә tarixi-mәsihiyyәnin 1878-ci ilindә may ayının 28-dә ki, tarixi-hicrәtin 1294-cü sәnәsinә vә cәmadiyül-әvvәlin 27-ci gününә tәsadüf edir[5]. Dәfn olunubdur Tiflis qәbristanlığında.
[5]-«Kәşkül» qәzetinin verdiyi xәbәrә görә, mәrhum Mirzә Fәtәlinnn vәfatı ittifaq düşübdür haman ildә fevral ayının 28-ci yövmündә.
Axundovun tәrcümeyi-halına dair yazdığımız bu qәdәr mәlumata iktifa edib, onun әsәrlәrindәn vә millәtә göstәrdiyi hüsni-xidmәtlәrindәn filcümlә danışmağı burada lazım görürük.
Mirzә Fәtәli Axundov, demәk olur ki, müsәlmanların әvvәlinci reformatoru olubdur. Müsәlman mәişәtinin köhnә vә çürümüş әsaslarını pozan vә islam tәrәqqisinә mane olan üsulü qәvaidin tәğyirü tәbdili yolunda әn әvvәl sәrfi-himmәt edәn bu zati-ali olubdur.
İyirmi sәnәdәn ziyadә mirzә müsәlman kitablarının mütaliәsi ilә mәşğul olub, yenә onları rәvan oxumaqda özünü aciz görür. Amma rus әlifbasının vasitәsilә bir az vaxtda çox şeylәr öyrәnir vә rus hәrflәri ilә yazılmış kitabların kaffәsini asanlıq ilә oxuyur. Bu hal mirzәni mütәhәyyir edir vә onun diqqәtini cәlb edir. Bu qәdәr mәktәblәr küncündә ömürlәr sәrf edib axırda yenә bisavad vә elmdәn bibәhrә qalmağımızı mirzә әlifbamızın qüsurundan görür. Bu qüsuru rәfü dәf etmәk üçün, oxumaq vә yazmaq mәsәlәsini asanlandırmaq üçün özü tәzә bir әlifba tәrtib edir.
Bu әlifbada mirzә nöqtәlәri götürüb, yazıda nişanı vә asarı olmayan hürufi-müsәvvәtә üçün vә hәrәkәlәr әvәzinә müәyyәn nişanlar icad edir. Bununla oxumaq vә yazmaq mәsәlәsini bir növ yüngüllәşdirir. Vәli avam xalqın qorxusundan vә mütәәssib vә fanatik ruhanilәri ürkütmәmәkdәn ötrü Mirzә Fәtәli müsәlman hәrflәrini bilmәrrә dәyişmәyib, onların ibtidasına vә ya axırına bәzi nişanlar qoşur vә bu vәch ilә yazılmış kәlmәlәrin düzgün olunmağını qaydaya salır[6].
[6]-Әlifbamızın qüsuru babında öz fikrü rәyimizi 1898-ci ildә «Kavkaz» qәzetinin 230, 238, 264-cü nömrәlәrindә müfәssәlәn yazmışıq.
Filhәqiqә, әrәbdәn götürdüyümüz sillabi xәttdә o qәdәr qüsur vә nöqsanat vardır ki, tәhrirә sığası vә tәqrirә gәlәsi deyil. Ümum müsәlman tayfalarının tәrәqqi vә tәali yolunda Avropa әhalisindәn bu qәdәr dalda qalmaqlarının böyük sәbәblәrindәn birisi dә hәmin mayeyi-sәadәtimiz vә mәbdәyi-tәrәqqimiz olan oxumaq vә yazmaq alatü әsbabının qüsur ilә dolu olmağıdır. Bir әlifbanın ki, irabü hәrәkәsi vә qәdri-kifafınca hürufi-müsәvvәtәsi vә müәyyәn bir şәkildә hürufatı olmasın vә qәdim misirlilәrin heroqlifinә bәnzәyib, bir kәlmәnin neçә tәrzdә oxunmağına yol versin, onun bu tәrәqqi әsrindә bәqası [sәlah] deyil vә nә qәdәr tәbdil vә tәshihinә tez çarәlәr bulunsa, bir o qәdәr dә irәli düşәrik vә sürәtlә qabağa gedәrik; dünya vә axirәt işlәrimiz qaydaya düşüb öz yolu ilә rastü rahat gedәr.
Ülumü fünundan -- ki, bu qәdәr bәhs edib, mәclislәrdә vә mәhfillәrdә danışırıq, qәzetә vә curnallarda yazırıq, -- heç biri bizim üçün müyәssәr olmur. Hürufumuz tәbdil olduqda qilü qalsız asan vәch ilә cümlәsindәn bәhrәmәnd vә mәnfәәtbәrdar olarıq.
Xәtti-alfabiti[7] -- ki, Avropa millәtlәri arasında icravü istemal olunur, -- dillәrdә eşidilәn cәmi sövtlәri әksiyi otuz, artığı otuz beş әdәd hәrflәrin vasitәsilә әda edilir.
[7]-Firәng dilindә xәtti-alfabiti o xәttә deyilir ki, kәlmәlәr hürufi-mәqtәә vasitәsilә tәrtib olunur. Amma xәtti-sillabidә kәlmәlәr hürufi-müttәsilә vasitәsilә düzülür. Xәtti-alfabitidә hәr bir hәrf özünә mәxsus şәkildә hәmişәlik qalır; xәtti-sillabidә bir hәrf öz mәqamına görә, neçә cürә şәklә düşür. Bizim hәrflәr kimi kәlmәnin başında bir şәkildә yazıldıqda ortasında başqa vә axırında özgә şәkildә yazılır.
Az-çox tәrbiyәli vә ağlı salamat adam әcnәbi millәtin xәtti-alfabitisi ilә tәrtib olunmuş әlifbasını üç-dörd saatın әrzindә öyrәnib oxumağa başlar. Bisavad uşaq iki ayın müddәtindә oxuyub-yazmağa qadir olur. Bir adam xәtti-alfabiti ilә yazılmış bir sәhifәni oxuya bilsә, haman xәtt ilә tәb olunmuş kitabların hamısını düz vә asan oxuya bilәr. Amma bizim çox dәrin oxumuş mollalarımız aşina olmadığı kitabı oxumaqda aciz qalırlar. İki sәtir güc ilә oxuyub duruxurlar; eşitmәdiklәri bir sözü düz oxuya bilmirlәr. Bunda tәqsir, әlbәttә, mollalarımızda deyil, tәqsir bu sillabi xәtt ilә tәrtib olunmuş әlifbamızdadır. Burada hәqiqәt gün kimi aydın vә rövşәndir.
Әqli-sәlim sahibi hәrgiz bu doğrunu inkar edә bilmәz. Amma avamlığın zoru, adәtü ayininin gücü bizim canımıza bir dәrәcәdә sirişt edibdir ki, hәqiqәti görüb, tәsdiq vә qәbul etmәkdә aciz olmuşuq; çәtini dәrk edib, asanı götürmәyә cürәtimiz yoxdur.
Hәr halda piyada atlıya vә atlı dәmir yol (vapor) ilә gedәnә vә havada uçana yoldaş olmayan kimi, biz müsәlman qövmü millәtlәri dәxi qәdimi heroqlif şәklindә düzülmüş әlifbamız ilә mәdәniyyәt alәmindә bu qәdәr sibqәt edәn vә hünәrlәr göstәrәn Avropa millәtlәrinә yoldaş deyilik vә ola da bilmәrik.
Mәrhum Mirzә bu barәdә yazır: «Әgәr әlefbaye-mellәte-eslam әlfabeti budi, nә sillabi vә neveştәn hәm әz tәrәfe-dәste-çәp betәrәfe-dәste-rast budi, çenan ke, rәsme-xәtte-әlfabetist, mellәte-eslam dәr alәme-sivilize, yәni tәrәqqiyo mәdәniyyәt bәr mellәte-Orupa bişobhe sebqәt costәndi, beellәte-in ke, dәr ebteda toxmesivilize dәr xake-eslamiyan ağaze-ruyidәn kәrd. Әmma bevaseteye-sәubәte-xәttb-sillabiye-eslamiyan olumo mәaref fi ma beyki-omumu-ouzafe-in mellәt tәmim nәpәziroft vә toxme-sibilize dәr xake-eslamiyan puside, zay gәrdide vә dәr xake-Orupa bevaseteye-sәhulәte-xәtte-әlfabetiye-әhlәş ruyәnde şod.
Hezar әfsus ke, ouliyaye-mellәte-esdam vocube-tәğyire-әlefbaye-xodeşanra dәrk nemikonәnd vә in mәtlәbe-rouşәntәr әz aftabra nemifәhmәnd vә saere-omuratra әz qәbile-tәnzimate-cәdide vә tәmire-toroqe-cәdidiyye vә sәfayene-boxariyye vә keşidәne-cәdavele-tilğerafiyye vә tәcdide-әslәheye-hәrbiyye vә әmsale-zalik ke, nesbәt betәğyire-әdefba foruatәnd bәr in әhle-hәrkar vә bәr in qtaybәste-hәr divare-morәcceh miengarәnd, zәhi bodbәxtist ke, adәm dәr in mellәt әz alәme-әdәm beәrseye-vocud qәdәm qozarәd vә hәqqra befәhmәd vә nәtәvanәd ke,
behәmmellәtane-nadane-xod befәhmәnәd vә beәnduho hәsrәt әz donya berәvәd.
Emza: Mirza Fәthәli Axundzade».
Mirzeyi-mәrhum böyük tәmәnnalarla tәrtib qıldığı әlifbanın Rum vә İranda qәbul olunmadığını, avam ve kutahnәzәr İranda vәzirlәrinin İstambulda müqim İran sәfiri Mirzә Hüseyn xanın büğzü әdavәtini vә filcümlә öz hali-dilini fars dilindә yazılmış
mövzun bir mәnzumәdә bәyan etmişdir ki, eynәn vә tәbәrrükәn aşağıda dәrc olunur. Bu mәnzumә Firdovsiyi-Tusi әleyhirrәhmәnin inşad qıldığı "Şahnamә"si tәrzindә yazılmışdır. Bu kәlamdan Mirzә Fәtәlinin fünuni-şerdә mahir vә xoştәb bir şair olduğu zahir olunur.
Mәnzumәnin ünvanı bu sayaq yazılıbdır:
Mәnzumeist ke, Kolinel Mirza Fәthәli Axundzade --motәrceme-caneşine-Qafqaz dәr vәsfe-hale-xod qofteәst dәr sәneye-1284:
Beәnduho hәsrәt mәra ruzeqar
Sәr amәd dәr in deyre-napaydar.
Bebesyare-tәdbirha çәngzәn
Hәmibudәm әz ferte-hobbe-vәtәn.
Nәbәxşid sәyәm vәli haseli
Nәdidәm dәr in әsr sahebdeli.
Bozorqane-torkano İranzәmin
Hәme xofte budәnd ço xәlqe-Çin[1]
Cәzaniyәm rәft zәbun gәşt zur,
Cәvani nәdidәm ba zouqo şur.
Sәfәr kәrdәm әz rahe-dәrya be Rum,
Әlefbae-noura dәr an mәrzo bum[2],
Nәmudәm beәrkane-doulәt tәmam,
Xәyalәm bәsi poxte budo nә xam.
Yekayek beqoftәnd sәd afәrin,
Cәhan şod beçeşmәm ço xolde-bәrin.
Mәra paykәhe-biştәr saxtәnd,
Beәname-şahan benәvaxtәnd --
Ke, naqah yek mәrdәke-zәrdçehr[3]
Be came-moradәm bәr amixt zәhr.
Be pişe-vәziran ura rah bud,
Mәra doşmәne-dino doulәt nәmud.
Bedin tohmәte-an mәrde-napakzad
Mәra pişe-hәr kәs hәmikәrd yad.
Bevәhşәt dәr әfkәnd torkanra,
Bozorqane-şurayo әrkanra,
Әz u hiç şod rәnce-dәhsaleәm,
Şenid aseman әz zәmin naleәm.
«Resәd pak yәzdan befәryadi-mәn
Be mәhşәr setanәd әz u dade-mәn»[4]
Şenidәm ke, babaş dәr kudәki
Be Qәzvin bud әz saderuyan yeki.
Benaçar bәr gәştәm әz xake-Rum --
Ke, mandәn dәr anca mәra bud şum.
Ferestadәm an gәh be Tehran xәbәr
Әz in rәftәno amәdәne-bisәmәr.
Neveştәm yeki nameyi-delpәzir
Bename-vәzire-olum әz әbir.
Әlefbae-noura neşan dadәmәş,
Dәre-nou beferdous beqoşadәmәş.
Nәdanәm mәgәr hemmәtәş pәst bud,
Nәdanәm mәgәr ruzo şәb mәst bud --
Ke, nәdad bәr mәn cәvab in vәzir,
Nәşod bәr moradәm mәra dәstgir.
Vәzire-digәr dәr lәbe-softe bud,
Dәr in mәsәle rәye-xod qofte bud --
Ke, ma xәlqe-İran ze xordo bozorg,
Ze gәbro ze tәrsa, ze fәrso ze tork,
Hәme zirәko mәrifәtpişeim,
Ze fәrte-zәkavәt porәndişeim.
Ze doşvariye-xәt nәdarim bak,
Bekuran sәzәd rәhnoma әz mәğak.[5]
Nәgirim nou xәt әz hiç kәs. --
Ke mara xәtto zehne-ma hәst bәs.
Pәs an gәh әz in rәy balide bud,
Kәfe-dәst bәr riş malide bud.
Hәme sәfneşinan dәr an әncomәn
Bedu qoft: «Әhsәnәt, ey rәyzәn.
Behәrfe-dorostәt hezar afәrin,
Behekmәt nәgәrdәd tora kәs qәrin.
Delәt rouşәnәsto kәlamәt sәvab,
Nәdarәd Әrәstu berәddәş cәvab».
Dәriğa şәhәnşahe-bafәrro huş
Ze kerdare-kuran neşinәd xәmuş.
Dәriğa ke, fәrmandehe-dadgәr
Nәdid in әlefbara sәrbesәr.
Doriğa ke, dәr әhde-firuze-u
Vәziri nәdidәm ba aberu.
Hәme portәmә, bihonәro bixerod,
Bexubi kәsi nameşan key bәrәd.
Әgәr çe dәr ağaze-әhdәş be Şәrq
Vәziri derәxşid manәnde-bәrq,
Vәli u vәziri çö Baris[6] bud --
Ke, dәr molke-rusan vәzarәt nәmud.
Ço hәr kar mikәrd bidәxәle-şah,
Ço Baris gәrdid omrәş tәbah.
Hәmin rәmzra fәhmәd in padşah --
Ke, ura bәqa bad çon mehro mah.
Ke, doulәt pәrәstare-mellәt bud,
Nә mellәt, pәrәstare-doulәt bud.
Әya çalese-mәsnәde-Keyqobad,
Bәr an şәhriyariyәt cavid bad!
Şenidәsti axәr ke, dәr molke-rus
Ço xubi be mellәt Alesandrus
Be hemmәt, beqeyrәt, benamus kәrd,
Benamavәri dәr cәhan gәşt fәrd.
Şenidәsti axәr ke, Palmereton[7]
Çe kәrde bәraye-britaniyan?
Şenidosti axәr to Vilhelmra[8]
Krale-xerәdmәnde-zielmra,
Nәyasayәd әz rәnco kuşeş dәmi
Beheştәst molkeş bedourәş hәmi.
Şenidәsti axәr to Bismarkra[9]
Ke, әfraşt bәr fәrq dan fәrqra.
Çe tәdbirha sәr zәd әz rәye-u,
Bәraye-vәtәn gәşte xod cәngcu.
Şenidәsti axәr ke, dәr parsal
Ğribaldi[10] ba zәne-mәhcәmal
Çe san cәnghaye-dәlirane kәrd,
Vәtәnra mosәffa ze bigane kәrd.
Behәr ca ke, mәşğule-peykar bud,
Zәnәş dәr qәfayәş vәra yar bud.
Şenidәsti axәr to Linkolnra[11]
Çe sap kәrd canra be mellәt fәda.
Şenidәsti axәr Tyerra[12] ke, hal
Ze omrәş qozәşteәst hәştad sal,
Bәraye-vәtәn daema dәr ğәmәst
Nә dәrbәnde-asayeşo derhәm әst.
Çe kәrde vәziranәt, ey padşah,
Be kerdare-işan to xod şo qovah.
Vәziran nәkәrdәәst bireyb hiç,
Gәh әz dәr dorude, gәh әz dәrde-piç.
Pәs işan nәyәrzәnd yek cou bәr an,
Ze dәrgahәt, ey xosrove-xosrovan,
Vәziran ba elmo hekmәt bexah,
Nәcabәt rәha kon, fәzilәt bexah.
Ke, ta molk arayeşe-tazei,
Bekirәd fәra xor әndazei.
Әlefbae-noura bekar avәrәnd,
Nehale-sәadәt bebar avәrәnd.
[1]- Bu halda Çin xalqı da qәflәtdәn ayılıbdır, vәli İran zәminin böyüklәri yuxudan doymurlar vә hirs--tamahdan bizar olmurlar.
[2]- Mirzәnin Ruma sәfәri hicrәtin 1260-cı sәnәsindә olubdur ki, miladın 1863-cü ilinә mütabiqdir.
[3]- Mirzә Hüseyn xana işarәdir.
[4]- İn do fәrd әz Ferdousiye-Tusist ke, bemonasebәtariye şodeәst. -- Mirzә Fәthәli.
[5]- Mәğak-- çuxur vә nahәmvar yer.
[6]-Boris Qodunov -- rus әyanından (boyarlardan) birisininadıdır ki, üç yüz әlli il bundan müqәddәm Rusiyada iğtişaş zamanı bir müddәt vәzirlik edib, sonra mәsnәdi-sәltәnәti dәxi qәsb etmişdi. Ziyadә ağıllı vә pürtәdbir bir zat imiş. Vәli xәyanәti ucundan axırda bәdbәxt vә bәdfәrcam oldu. Heyfa ki, Mirzә Fәtәli Borisә felü әmәlindә oxşayan İran vәzirinin adını zikr etmәyib mәtlәbi pәrdәli söylәyir.
[7]- Palmerston -- İngilis dövlәtinin vәziri olubdur ki, onun politikası sayәsindә ingilis dövlәti bir çox yerlәrә malik olubdur vә nüfuzunu Şәrq vә Qәrbdә artırıbdır. Tәvәllüd edibdir miladın 1784-cü sәnәsindә vә vәfat edibdir 1875-ci tarixdә.
[8]-İndiki nemsә imperatoru Vilhelmin babasıdır. Ziyadә
müdәbbir vә millәtpәrәst bir padşah imiş.
[9]-Bismark -- Almaniya dövlәti vәziri-әzәmi olubdur. Tәvәllüd edib miladın 1815-ci ilindә; vәfat edib 1898-cn sәnәdә. KnyazBismark öz vaxtının әn müqtәdir vә dәqiq politikaşünaslarından hesab olunur. Onun vәzarәti zamanından Almaniya dövlәtinin şәnü hörmәti uca mәqama yetişdi.
[10]-Harribaldi -- italiyalı bir bahadırın adıdır ki, vәtәnini biganәlәrin әlindәn xilas edibdir. Tәvәllüdü miladın 1807-ci, vәfatı 1882-ci sәnәsindә vaqe olubdur.
[11]-Linkoln -- yeni dünyanın -- Amerikanın cümhuriyyәt rәisi olubdur. Amerikada hәbәşlәrin (qara qulların) hürriyyәti yolunda bahadıranә cәng edib, onları әsirlikdәn azad edibdir. Tәvәllüdü miladın 1809-cu, vәfatı 1895-ci sәnәlәrindә olubdur.
[12]-Tyer -- Firәngistanın mәşhur müvәrrixi vә sonradan bir çox böyük xidmәtlәri ifa edәm millәt hamisi vә hürriyyәt tәrәfdarı olan böyük bir zat imiş. Tәvәllüdü miladın 1797-ci vә vәfatı 1877-ci illәrindә vaqe olubdur.
Xetab bәr duste-xod ke, ebarәt әz Ruhol-qodsәst:
Bәsi şekve xordәm, soxәn şod deraz,
Qozәştәm, nәxahәm tora did baz.
Sepordәm beәhde-to in karra,
Sәrәncame-in rәnco bimarra.
Mirzә Fәtәlinin bu mәnzum şikvәvü nalәsi Firdovsi әleyhirrәhmәnin Sultan Mahmud Qәznәvi haqqında yazdığı hәcvә bәnzәyir. Hәr iki kәlamın mәnbәi bidadlıq vә әdalәtsizlikdәn nәşәt edәn nalәlәrdir.
Axundov ustadi-kamili mәqamında olan Firdovsiyi şirinkәlama peyrәvilik etmәkdә artıq dәrәcәdә mәharәt büruz etmişdir. İranzәmin vәzirlәrinә elә bir qara lәkә vә hәcv sikkәsi vurubdur ki, qiyamәtәdәk baqi qalacaqdır vә yumaq vә qazımaq ilә getmәyәcәkdir.
Mirzeyi-mәrhum müsәlman әlifbasının tәğyiri vә tәshili uğrunda çox zәhmәtlәr çәkib, töhmәt vә mәzәmmәtlәr eşitdi; ömürlәr sәrf qıldı, vәli işin axırını bir yana çıxarda bilmәdi vә ürәyi hәsrәtlә bu dünyadan getdi.
Әlifbanın tәğyiri babında fars vә türk dillәrindә bir neçә tutarlı mәqalәlәr yazıb, möhkәm dәlillәr ilә onun qüsurunu vә islam alәminin tәnәzzülünә bais olmasını sübut etmişdir.
Fransa әdib vә mütәfәkkirlәrindәn Şarl Mister Osmanlı dövlәtinin sәdri-әzәmi Әli paşaya müsәlman әlifbasının qüsuru babında yazdığı mәqalәni firәng dilindәn farsa tәrcümә edib Tehrana vәziri-әzәmә göndәrdi. Vә bundan әlavә «Fәqәreyi-әcibә» ünvanında әlifbamızın qüsuruna dair fars dilindә türfә bir hekayә tәhrir qılıbdır ki, oxuyanları İran tüccarının sadәdilliyi vә tәrәfkirliyi heyrәtә salır.
Mirzә Fәtәli Axundovun bu yolda әkdiyi toxumlar indiyәcәn sәmәr vermәyibsә dә, çürüyüb tәlәf dә olmayıbdır; o toxumlar yavaş-yavaş göyәrib bitmәkdәdir. Әlifbamızın pürqüsur olmağı hәr yerdә anladılıb, rәfinә әlac vә çarә axtarılmaqdadır. Tәzә әlifba tәrtib etmәk fikrinә düşәnlәrin dә әdәdi çoxalmaqdadır. Әlan bu mәsәlә Osmanlı mәmlәkәtindә vә İranda ülәma, vüzәra vә üdәbanın fikrü xәyalını işğal etmәkdәdir.
Tәzә kitab yazanlar, üsuli-imla tәrtib qılanlar, qәzet vә curnal verәnlәr hәr birisi bir növ imla vә üsuli-tәhrir ittixaz etmәklә çalışır ki, qarei onun yazdığını düz oxuyub, fikrini vә mәtlәbini anlasın. Sabiqdә müsәlman әlifbasının qüsur vә tәbdilinә etina etmәyәn mәrhum İsmayıl bәy Qasprinski axır vaxtlarda üsuli-imlanı bilmәrrә pozub vә kәlmәlәri, --xah türki olsun, xah әrәb vә әcәmi, -- öz istәdiyi tәrzdә parçalayıb tәzә bir sәbkdә müsәlman hәrflәri ilә «Tәrcüman»da mәqalәlәr vә sair әhvalat yazır idi. Üsuli-imlada vüqua gәlәn vә yazımızda müşahidә olunan bu inqilabın, bu reformanın baisi mәrhum Mirzә Fәtәli olubdur.
Әlbәttә, çox müddәt çәkmәz ki, bu mühüm mәsәlә hәll olunar vә müsәlmanların әlifbası dәyişdirilib vә asanlaşıb sair mәdәniyyәtli millәtlәrin әlifbası kimi, ülum vә maarifin intişarına mükәmmәl vә mübәrhәn bir alat olar; inşaallah-taala....
Mirzә Fәtәlinin komediyalarına gәldikdә qәti surәtdә deyә bilәrik ki, rus drama yazanlarının babası Qoqol vә firәng drama yazanlarının babası vә ustadı Molyer olan kimi, türk-Azәrbaycan әdiblәrinin vә komediyanәvislәrinin atası vә yolgöstәrәni mәrhum Mirzә Fәtәli Axundov olubdur. O yazdığı komediyaların mislini tәzә yazıçılarımız hәlә yazıb bitirә bilmәyiblәr. Vәli onun sayәsindәn bir neçә müqtәdir әdiblәr vücuda gәlibdir. O cümlәdәn Nәcәf bәy Vәzirov vә Әbdürrәhim bәy Haqverdiyev, Nәriman bәy Nәrimanov vә Mirzә Cәlil Mәmmәdquluzadә cәnablarıdır ki, hәr birinin bir neçә komediyaları vә dramaya mәxsus әsәrlәri vardır ki, indiki mәişәtimizin bәzi övzavü әhvalını vә әhli-zәmanәnin fikrü xәyalatını vә nә yolda çalışmaqlarını eyni ilә yazıb öz әsәrlәrindә göstәrirlәr. Bu әdiblәrin vә Mirzә Fәtәliyә peyrәvlik edәn sair dramanәvislәrin vücuda gәtirdiyi әsәrlәr barәsindә öz mәqamında müfәssәl mәlumat verilәcәkdir.
Komediya yazmaq hәr bir әdibin işi deyil. Әdәbiyyatın bu növündә әsәrlәr vücuda gәtirmәk üçün elm vә savaddan başqa tәcrübә, bilik vә millәtin mәişәtinә әtraflı bәlәdiyyat dәxi lazımdır. Bunlardan әlavә fitri bir istedad vә yaradıcı bir qüvvә, bir tәbi-füsunsaz, beistilahi-türki «allah vergisi» lazımdır ki, bir yandan görüb-eşitdiyini götürüb yetirә bilsin vә bir tәrәfdәn öz fikrü xәyalatı ilә yoxdan var etsin.
Bu «allah vergisi», yoxdan vücuda gәtirmәk qüvvәsi mәrhum Mirzә Fәtәlidә kәmalınca var imiş. Bu sözlәrin doğru olmağına onun komediyaları möhkәm dәlil vә adil şahiddir. Necә ki, Qoqolun Qorodniçisi, Xlestakovu, Dobçinski, Bobçinskisi hal-hazırda Rusiyanın bәzi yerlәrindә müşahidә olunmaqdadırlar, habelә dә Mirzә Fәtәlinin Hatәmxan ağası, Hacı Qarası, Molla İbrahimxәlili, Namazı, Zalxası, Ağa Kәrim Miyançısı vә qeyrilәri bu halda sağ vә salamat bizim içimizdә dolanıb, hәr biri öz felü әmәllәrini işlәtmәkdәdirlәr.
Mirzә Fәtәlinin komediyaları yazılan zamandan bizim vaxtadәk -altmış-yetmiş sәnә gәlib keçibdir. Bu uzun müddәtin әrzindә -- ki, yarım әsrdәn ziyadәdir, --mәişәtimizdә, dürüst diqqәt olunsa, artıq bir tәrәqqi әsәri görünmәz; ata-babadan qalma köhnә adәtlәr vә ayinlәr üzrә güzәran edib yaşamaqda varıq. Xeyir vә şәr ittifaqlarda işlәnәn bihudә mәsarif vә mәxaricә diqqәt olunsa, sözümüz tәsdiq olunar.
Ata-babalarımızın batil әqidәlәrinә, kәsalәt vә bәtalәtlәrinә varis olmuşuq. Bu axır vaxtlarda şәhәrlәrdә az-çox tәrәqqi vә tәmәddün әsәrlәri görünürsә dә, әhli-dehat irәliki qәrar üzrә avamlıq halında yaşayırlar; onların imdadına yetәn yoxdur. Amma onları soyan vә qarәt edәn çoxdur; bir tәrәfdәn tamahkar ruhanilәr, bir yandan zülmkar polisә mәmurları vә üçüncü tәrәfdәn yalançı millәt dostları ki, ibarәt olsun yarımçıq elm kәsb edәnlәrimizdәn vә quru isim ilә mәdәni olan nücәbamızdan. Bu xüsusda Qasım bәy Zakirin tәrcümeyi-halından vә әsәrlәrindәn mәlumat verdikdә filcümlә söylәmişik. Dübarә tәkrari-kәlam edib, mәtlәbә tul-tәfsil vermәyi artıq bildik.
Hәr halda mәrhum Mirzә Fәtәlinin komediyaları mәişәtimizin tәәccüblü bir aynasıdır ki, zahirimizi dә vә batinimizi dә eynilә göstәrir.
Müruri-әyyam ilә bu aynanın üzünә toz qonubdur. Bu tozu silib, aynanın üzünә sığal verib diqqәt ilә ona baxsaq, öz surәtimizi onda görәrik vә biri-birimizi tanıyarıq. Batini alәmimizә, әmali-namәşruәmizә vә әfali-şәniәmizә diqqәt yetirsәk, xәcalәt çәkib yәqin edәrik ki, bu yarım әsrin müddәtindә çox da uzaq getmәmişik, cüzi dәgşiriliyimiz vә tәfavütümüz olubsa, o da zahiridir. Batini tәrәfimiz mәnәn vә әxlaqәn irәliki qәrar üzrә baqidir. Odur ki, Axundovun komediyalarını oxuyan bәsirәt әhli bir tәrәfdәn gülürsә, bir tәrәfdәn dә ağlayıb göz yaşı tökür. Gülmәk görünür, amma ağlamaq görünmür; onun ağır damcıları ürәyin üstünә düşüb, onu yaralayır, dәlir....
Mirzә Fәtәli komediyalarına müqәddimә olaraq ifadeyi-mәram üçün komediya nә demәkdir vә nә qisim tәsnifatdan ibarәtdir, teatr nәdir vә ondan tәhzibiәxlaqü adaba dair böyük mәnfәәtlәr yetişmәyini müxtәsәrәn bәyan edir vә türk dilinin imlası barәsindә öz tәsәvvüratını bildirib, komediya oxuyanlara vә oynayanlara (artistlәrә) bir para lazım olan bәyanat vә düsturül-әmәllәr verir. Necә ki, mәrhum yazır: «İnsanın tәbiәtindә iki ümdә xasiyyәt qoyulubdur; biri qәm vә o biri fәrәh. Ağlamaq әlamәti-qәm olduğu kimi, gülmәk dә әlamәti-fәrәhdir. İnsana bir müsibәt üz verәndә qәmnak olur. Әgәr müsibәt ağır isә, ağlayır vә bilәks ona bir şadlıq vә fәrәh üz verәndә gülür vә könlü açılır.
İnsanın gülmәyinә vә ağlamağına fәrәhin vә müsibәtlәrin tәqriri vә tәhriri dәxi sәbәb ola bilәr. Tәqrir vә tәhrir surәtindә kiryә vә xәndәyә ümdә müәssir vәzi-hekayәtdir.
Әksәr övqat namәrğub vәz ilә zikr olunan müsibәtdәn adam mütәәssir olmaz vә lakin haman müsibәt özgә pәsәndidә vәz ilә nәql olunduqda kәmayәnbәği tәsir bağışlar. Necә ki, naqis vә kamil mәrsiyәxanların mәclislәrindә bu iki keyfiyyәti biz mükәrrәr müşahidә edirik.
Әgәr nәqli-müsibәt vә ya behcәt tәbaye vә әxlaqi-bәşәriyyәni kәmali-filvaqe bәyan etmәklә tәbiәti-müstәmiә mәqbulü müәssir düşdü, haman nәqlin vazeinә vә müsәnnifinә hәkimi-rövşәnrәvan vә arifi-tәbayei-insani deyirlәr vә naqili-kamilinә süxәnguyi-qabil»....
Burada naqil, süxәnku vә raviyi-şirinmәqal ilә bizim işimiz olmayıb da, müsәnnifi haqqında -- yәni mәrhum Mirzә Fәtәli barәsindә kәmali-cürәt ilә deyә bilәrik ki, onun komediyalarını oxuduqda bizә yәqinlik hasil olur ki, bunların müsәnnifi әlhәqq «hәkimi-rövşәnrәvan vә arifi-tәbayei-insani»dir. Çünki bizim komediya yazanların heç biri Mirzә Fәtәli kimi nә ürәkdәn güldürür vә nә dә doğrudan ağladır. Bu bacarıq vә qabiliyyәt vә tәbayei-insaniyyәyә bәlәdiyyәt, bu ruhşünaslıq ancaq o mәrhumun tәmsilatında görünür. Mәrhumun dramanәvislikdә izhar qıldığı qabiliyyәt vә kәmalat doğrudan da vәsfә gәlәsi deyil.
O tәmsilatdan әlә alıb oxuduqda olduğumuz övzavü zamanı bilaixtiyar unudub, özümüzü mirzeyi-mәrhumun yazdığı zamanda, vәsf qıldığı övzavü mühitdә vә әlvan dәstgah içindә görürük. Әfradi-mәclis guya bir-bir gözümüzün önündәn növbәnöv libaslarında gәlib keçirlәr. Biz onların hәrәkatü sükәnatını, necә ki, var, müşahidә edirik; danışdıqları söhbәti eşidirik; gülәnlәr ilә gülüb, ağlayanlar ilә ağlayırıq.
Burada Axundovun yazdığı komediyalar ilә oxucularımızı aşina etmәyi artıq bilirik. Zәnni-acizanәmizcә әhli-savaddan az adam tapılar ki, mәzkur komediyaları oxumamış olsun vә bundan әlavә onlardan hәr birisi dәfaat ilә sәhneyi-tamaşaya qoyulubdur. Zaqafqaziyanın elә bir şәhәri vә qәsәbәsi yoxdur ki, mәrhum Axundovun komediyalarından bir-ikisi oynanılmamış olsun. Şayani-diqqәt Axundovun komediyalarında sәhneyi-tamaşaya gәlәn ünas tayfasıdır.
Mәlum olsun ki, Axundovun әsrindә arvad mәsәlәsi mәhәlli-müzakirәyә qoyulmamışdı. O vaxtlarda müsәlman alәmindә arvadların hüququ, hürriyyәt vә müsavatı barәsindә bir söz dә danışılmazdı vә danışmaq da olmazdı. Әvvәl kәsi ki, arvadları da insan dәrәcәsinә qoyub, onların haqqü hüququ barәsindә söz açıbdır vә oiları sәhneyi-tamaşaya gәtiribdir, o, mәrhum Mirzә Fәtәli olubdur.
Arvadların dolanacaqı, fikrü xәyallarını, kişilәr ilә rәftarü әlaqәlәrini vә onların әhvali-ruhiyyәlәrini vә sair müxtәlif sifәtlәrini mәrhum mirzә artıq mәharәtlә tәhrir qılıbdır. Demәk olar ki, Mirzә Fәtәli bu vaxtacan gizlindә, qara pәrdәlәr altında vә zülmat içindә yaşayan ana-bacılarımızın üzәrinә bir işıq qapısı açıbdır; onların nicat vә sәadәti üçün yol göstәribdir. Müsәlmanlar üçün tәzә bir alәm kәşf edibdir ki, onsuz diriliyimiz, tәrәqqi vә sәadәtimiz qeyri-mümkündür.
Mirzәnin müsәlman arvadlarını sәhneyi-tamaşaya gәtirmәsi, әlbәttә, müasirlәrinә xoş gәlmәzdi. O cәhәtә ona gizlindә vә aşkarda lәnәt oxuyub, olmazın sözlәri haqqında deyirdilәr.
Möhtәrәm Әbdürrәhim bәy Haqverdiyev «Xәyalat» adı ilә yazdığı әsәrindә Hatәmxan ağa ilә Mirzә Fәtәlinin arasında vüqua gәlәn nizavü davanı tәhrir qılıb, Hatәmxan ağanın dilindәn deyir: «Hәlә bunlar hamısı dursun kәnarda, sәn mәnim özümü mәsxәrәyә qoyubsan, bu heç. Bu övrәt-uşaq ilә nә işin var? Sәn özün hәrçәnd müsәlmanlıqdan kәnarsan, amma yenә nә qәdәr olsa, sәnin qanın müsәlman qanıdır. Heç sәnә müsәlman ismәtinә toxunmaq yaraşarmı? Qardaş, niyә mәnim övrәtimin, qızımın adını camaat bilsin? Eyib olsun sәnin üçün, çox eyib olsun!»
Hatәmxan ağa nәinki öz arvad-uşağının sәhnәyә çıxmağına, hәtta qeyrilәri onların adlarını bilmәyә dә razı deyil. Belә şeylәr onun qeyrәt vә namusuna toxunur, onu xalq içindә bәdnam edir. Bunların cümlәsinә yenә haman bidin, lamәzhәb mirzә sәbәb olubdur.
Bu da mәişәtimizdә yeni bir «reforma», tәzә bir dәgişirilik, tәzә adәt vә qanun.... Bu yolda dәxi mirzәnin çәkdiyi cәfalar, eşitdiyi föhşlәr vә nalayiq sözlәr vә hәr qisim tәnәlәr hәdsiz vә hesabsızdır vә tәqrirә gәlәsi deyil....
Diqqәt yetirmәli burasıdır ki, mәrhum Mirzә Fәtәli komediyalarında yazdığı arvadların cümlәsi qeyrәt, namus, ismәt vә hünәr sahiblәridir. Bu komediyalarda bir arvad nәzәrә gәlmәz ki, bihәya, bacarıqsız vә yasar olsun. Bәzilәrinin öz kişilәrindәn zirәk vә bacarıqlı olmaqları müşahidә olunur.
Mirzә Fәtәlinin tәsnif qıldığı altı komediyalarının ancaq birindә -- «İbrahim Xәlil kimyagәr»dә arvad tayfasından bәhs olunmur. Yerdә qalan beş komediyaların hamısında kişilәr ilә arvadlar da bәrabәr sәhneyi-tamaşaya gәlib, öz fikirlәri, işlәri vә dolanacaqları ilә bizi tanış edirlәr. Sözümüzü sübuta yetirmәk üçün mәtlәbә bir az tulü tәfsil vermәk lazım gәlir.
Mirzә Fәtәli komediyalarında hәyat sәhnәsinә gәtirdiyi arvadlar bunlardır:
1. «Müsyö Cordan» tәmsilindә Hatәmxan ağanın arvadı Şәhrbanu xanım. Hәr cәhәtdan öz kişisi Hatәmxan ağadan qoçaq, cürәtli vә bacarıqlı olduğu görünür.
Şahbaz bәy -- ki, Hatәmxan ağanın qardaşı oğludur vә qızı Şәrәfnisa xanımın nişanlısıdır, -- istәyir hәkimi-nәbatat Müsyö Cordan ilә Paricә gedib, orada firәng dilini öyrәnsin vә mәrifәt kәsb etsin. Şәhrbanu xanım Şahbaz bәyin bu fikrindәn duyuq düşüb istәyir mane olsun. Qeyz ilә Şahbaz bәyә deyir ki, «Sәn azıb yolundan vә izindәn çıxıbsan. Heç vaxtı Paricә gedә bilmәzsәn. Sәn istәyirsәn gedib orada üzüaçıq gәzәn firәng arvadları ilә vaxtını keçirәsәn vә gülüzlü balamı gözüyaşlı qoyasan?! Müsyö Cordana bir toy tutaram ki, gәldiyi yolu da azar vә Parici dә unudar».
Hatәmxan ağa Şәhrbanu xanım ilә bacarmır vә Şahbaz bәyin Paricә getmәyi baş tutmur. Komediyanın axırında Xanpәri nәnә deyir: «Eh, xanım! Әgәr kişilәrin ağlı var, niyә biz onları hәr qәdәmdә min yol alladırıq vә öz bildiyimizi edirik?!»
2. «Hekayәti-xırsi-quldurbasan»da Namazın arvadı Zalxa Bayramın işini düzәltmәkdә vә tәdbir tökmәkdә artıq dәrәcәdә ağıl vә fәrasәt büruz edir. Axmaq, qorxaq vә bivec Tarıverdini alladıb yoldan çıxardır vә bacarmadığı işә, yәni quldurluğa göndәrir. Zalxa bu barәdә fikirlәşib öz-özünә deyir: «Vallah, әgәr Tarıverdi mәnim sözlәrimdәn quldurluğa getsә, biçarәnin heç tәqsiri yoxdur. O neylәsin ki, bu viran olmuş ölkәnin qızları quldurluq, oğurluq bacarmayanı sevmirlәr. Divanbәyiyә deyәn yoxdur ki, niyә biçarә gәdәlәri oğurluqdan vә quldurluqdan ötrü incidirsәn? Bacarırsan, ölkәmizin qızlarına qadağan elә ki, quldur olmayan oğlanlardan zәhlәlәri getmәsin. Onda mәn zamin ki, qurd qoyun ilә otlaya».
Zalxanın bu sözlәrindә olan doğruluğa şübhә yoxdur. Qız tayfasının sevdiyi oğlan gәrәkdir qoçaq vә zirәk olsun, aciz vә qorxaq kişini ünas tayfası dost tutmaz. Xüsusәn, keçmiş әsrlәrdә, bas-tut, vur-öldür әyyamında qızın sevdiyi ancaq rәşid, qoçaq, quldurluqda adı çıxan oğlan olarmış.
Haman bu komediyada sadә bir kәndçi qızı Pәrizadın cavan vә qoçaq Bayrama olan tәmiz eşqi vә eşqindә göstәrdiyi dәyanәt vә sәbat adamı heyrәtә salır.
3. «Hekayәti-mәrdi-xәsis»dә Hacı Qaranın arvadı Tükәzin әrindәn min kәrә qoçaq, ağıllı vә yaxşı olmağı görünür. Tükәz öz әri Hacı Qaraya deyir: «Sәn xәsis, ölmәli murdarsan. Sәndәn ömründә bir kәs bir xeyir görmür. Uşaq aşıq yığan kimi, sәn dә pulu yığmısan. Boğazın elә qurusun ki, su da ötmәsin!...» Hacının acizliyini vә qorxaqlığını zikr edib deyir: «Bu yaraqların iyirmisini üstünә taxsan da, mәn arvadlığım ilә yenә sondәn qorxmaram!...»
Hәmçinin bu «Mәrdi-xәsis» tәmsilindә gözәl, ağıllı vә dәyanәtli Sona xanım naçalnikә zamin olub, nişanlısı Heydәr bәyi hәbsdәn vә bazxastdan xilas edir vә onu әyri yola getmәkdәn daşındırır.
4. «Sәrgüzәşti-vәziri-xani-Sәrabi»dә vәzirin hәrәmlәri Ziba xanım vә Şölә xanım vә qaynanası Pәrixanım sadәdil vәzirin başına kәlәk gәtirirlәr; onun başına badya geydirib Teymur bәyi evdәn çıxardırlar. Arvadlar biri-birini günülәyir, bir-birinin üstünә şәr atır, bir-birinin ayağından çәkir, amma öz sahiblәrinә xәyanәt göstәrmirlәr.
Nә Şölә xanımın vә nә Ziba xanımın Teymur ağa ilә gizlindә heç bir әlaqәsi yoxdur. Şölә xanımın qız bacısı Nisә xanım hökumәt vә dövlәt sahibi olan xana getmәk istәmәyib, can-dildәn sevdiyi Teymur ağanı ona tәrcih verir. Zülm vә mürüvvәtsizlik müzmәhill olub, haqqü әdalәt onlara qalib gәlir.
5. «Mürafiә vәkillәrinin hekayәti»ndә Sәkinә xanım o qәdәr mәtanәti-qәlb, cürәt, әqlü tәdbir göstәrir ki, adamın ağlı heyrәtdә qalır ki, nә sayaq elm vә tәrbiyә görmәmiş bir yetim qızda bu qәdәr kamal, mәrifәt vә dәrrakә olsun.
Bir tәrәfdәn qardaşının mütәdәn dul qalmış arvadını Tәbrizin şeytan fikirli mürafiә vәkillәri әldә dәstaviz edib, ondan irs tәlәb edirlәr, bir tәrәfdәn Ağahәsәn tacirbaşının hiylәvü dәsisәlәri onu rahat qoymur, üçüncü tәrәfdәn onun şöhrәtpәrәst bibisi Zibeydә xanım istәyir onu könülsüz tacirbaşıya versin.
Hәr tәrәfdәn bәdxah, mühil vә tamahkar adamlar.... Sәkinә xanım bu qәdәr hiylәsazların vә tamahkarların hücumundan özünü itirmәyib, vәsfә gәlmәyәn hünәrlәr zahir edir vә düşmәnlәrinә qalib gәlir, bibisinә açıq deyir ki, «Mәn Ağahәsәnә getmәyәcәyәm. Zira ki, o nadürüst oğlu altmış min tümәn adın eşidib, onun üçün mәni istәmәyә talib olubdur. Yoxsa o, mәni sevdiyindәn ki, almaq istәmir! Әgәr o, mәni alan idi, niyә qardaşım sağlığı heç bir ağız açmadı?»
Sәkinә xanım Ağahәsәnin özünә dә deyir ki, «Mәn sәnә getmәyәcәyәm!»
Ağahәsәn deyir: «Xanım, mәndәn nә tәqsir sadir olubdur ki, mәni özündәn uzaq edirsәn?» Sәkinә xanım cavabında deyir ki, «Heç tәqsir sadir olmayıbdır. İndi mәn özüm öz vәkilimәm. Mәn sәnә getmәk istәmirәm; mәn sәni sevmirәm. Könülә ki, güc yoxdur?»
Ağahәsәn deyir: «Xanım, bu söz sәnә çox zәrәr gәtirәr, belә buyurma!»
Sәkinә xanım cavabında deyir: «Hәr nә bacarırsan, elә, әlindәn gәlәni әsirgәmә, әsirgәsәn, namәrdsәn!»
Ağahәsәn axırda daralıb dürüştlük ilә deyir: «Yaxşı! Sәnә mәn oyun tutum ki, dastanlarda deyilsin. Өlәnәdәk dadı damağından getmәsin!»
Sәkinә xanım deyir: «Get! Sәndәn qorxan sәndәn әskikdir, әlindәn gәlәni beş qaba çәk!»
Axırda Sәkinә xanım müddәilәrinә qalib gәlib cümlәsini mәyus vә mәhkum etdirir.
Bu minval üzrә oxucular özlәri görürlәr ki, Mirzә Fәtәlinin tәmsilatında zikr olunan arvadlar aciz vә bacarıqsız adamlar deyillәr, bәlkә onların әksәri kişilәrdәn qoçaq vә hünәrlidirlәr.
Әlbәttә, bu qisim aqilә vә cәmilә arvadların sәhneyi-tamaşaya gәtirilmәsi sәbәbsiz deyil. Mirzә Fәtәli altmış sәnә bundan müqәddәm öz müasirlәrinә göstәrir ki, sizin içinizdә belә gözәl canlar, belә mamuslu vә qeyrәtli ana-bacılarınız, etibarlı arvadlarınız vardır. Vәli siz onları vücud hesab etmәyib, hәr qәdәmdә hüquq vә ixtiyarlarını tapdalayırsınız; haqsız incidib, xarü zәlil edirsiniz vә belә cahilanә hәrәkәtinizdә mәişәtinizi pozğun edib, özünüzü vә nәslinizi fәlakәtә salırsınız....
Mirzә Fәtәli Axundovun komediyaları bunlardır:
1. «Hekayәti-Molla İbrahimxәlil kimyagәr». Keyfiyyәti dörd mәclisdә bәyan olub itmama yetir. Tәsnif olunubdur hicrәtin 1267-ci tarixindә.
2. «Hekayәti-müsyö Cordan hәkimi-nәbatat vә dәrviş Mәstәli şah mәşhur cadugәr». Tәmsili-güzarişiәcib. Keyfiyyәti dörd mәclisdә bәyan olur. Yazılıbdır 1267-ci sәnәdә.
3. «Hekayәti-xırsi-quldurbasan». Keyfiyyәti üç mәclisdә bәyan olub itmama yetir. Yazılıbdır 1268-çi sәnәdә.
4. Sәrgüzәşti-vәziri-xani-Sәrab». Tәmsili-güzarişi-әcib. Keyfiyyәti dörd mәclisdә bәyan olub itmama yetir. Yazılıbdır hicrәtin 1267-ci sәnәsindә.
5. «Sәrgüzәşti-mәrdi-xәsis -- Hacı Qara». Tәmsili-güzarişi-әcib. Keyfiyyәti beş mәclisdә bәyan olur. Yazılıbdır 1269-cu tarixdә.
6. «Mürafiә vәkillәrinin hekayәti şәhri-Tәbrizdә». Qәribә bir tәmsildir. Keyfiyyәti bәyan olur üç mәclisdә. Yazılıbdır 1272-ci tarixdә.
Әdәbiyyatın bu növü Mirzә Fәtәli kimi qabil әdibin qәlәmindәn әvvәlinci dәfә olaraq Azәrbaycan türklәrinin arasında vücuda gәldikdә cümlәni heyrәtә salır. Mirzә Fәtәlinin zamanına kimi bu qisim әsәrlәr, yәni komediyalar müsәlmanlar arasında görülmәmişdi.
Bu әsәrlәri mütaliә etdikdә guya hәr kәs özünü, qohum-qardaşını vә dost-aşnasını vә filcümlә әtrafında dolanan adamları görür, onlar ilә danışır, söhbәt edir....
Әvvәlinci imtahan, o da belә kamil vә gözәl surәtdә, eybdәn xali, qüsurdam uzaq, nәzafәt vә mühәssәnat ilә dolu; Azәrbaycan türklәrinin dolanacağının, adatü adabının hәqiqәt göstәrici bir aynası.
Әlhәqq bu komediyalar xәzinә malıdır. Әrbabı nәzәrindә bunlar üçün qiymәt bulunmaz. Odur ki, bu komediyalar sәhneyi-tamaşaya qoyulduqda vә çapdan çıxdıqda hamının fikrü diqqәtini öz tәrәfinә cәlb edir.
Әcnәbi qövmü tayfalarının gözü önündә tәzә bir dünya açılır. Bizim mәişәtimizin vә dolanacağımızın üzündәn Mirzә Fәtәli pәrdәni çәkib, bizim varlığımızı vә hәyatımızı dünyaya kәşf edir. Ol sәbәbdәndir ki, Mirzә Fәtәlinin komediyaları hәlә türk dilindә çapa verilmәmiş rus dilinә tәrcümә olunaraq 1853-cü tarixdә -- ki, hicrәtin 1269-cu sәnәsinә mütabiqdir, -- tәbdәn çıxır[8]. Bu komediyaların şöhrәt vә sәdası sürәtlә hәr yerә dağılır, onların barәsindә rus vә Avropa dillәrindә çıxan curnal vә qәzetlәrdә gözәl mәqalәlәr yazılır, hәr yerdә onların tәrifi olunur. Çox çәkmir ki, Axundovun komediyaları İran mәmlәkәtindә dә şöhrәt kәsb edir. Şahzadә Cәlalәddin Mirzәnin sәrkatibi (sekretarı) Mirzә Cәfәr onları türkdәn fars dilinә tәrcümә edib Tehranda çapa verir. Heyfa ki, bu tәrcümә indi nadir tapılan әsәrlәrdәn olubdur.
[8]- Mirzә Fәtәlinin komediyaları «Aldanmış kәvakib» ilә bir yerdә türk dilindә ancaq altı il rus çapından sonra -- 1859-cu sәnәdә tәb olunur.
Avropa üdәba vә lisaniyyunu bu komediyalardan bәzini öz dillәrinә tәrcümә ediblәr. 1882-ci sәnәdә İngiltәrәdә «Sәrgüzәşti-vәziri-xani-Sәrab» tәmsili ingilis dilinә tәrcümәsi ilә bir yerdә çapdan çıxır. Bu tәrcümәyә әlavә olaraq mәxsus lüğat vә bir para qeydlәr qoşulur.
1886-cı tarixdә mәşhur әdib Varbie de Meunard! Paricdә «Yournal Asiatigue» adlı cәridәdә «Hekayәti-İbrahimxәlil kimyagәr»i çap elәyir.
1889-cu ildә Stokholm lisaniyyun cәmiyyәtinin curnalında «Hekayәti-xırsi-quldurbasan» tәb olunur vә haman sәnәdә Alfons Silyer (Alfons Cillere) ismindә bir şәxs fars dilindә «Vәziri-xani-Sәrab» ilә «Mürafiә vәkillәri»ni çap etdirir. Vә yenә haman sәnәdә Vyana şәhәrindә professor Vurmund «Hәkimi-nәbatat müsyö Cordan»ın fars dilindәki tәcrümәsini lüğatı vә bәzi qeyd vә bәyanatı ilә mәәn çap etdirir. Vә hәmçinin 1882-ci sәnәdә Tiflis şәhәrindә Nikolay Qulak ismikdә bir şәxs ki, әlsineyi-Şәrqiyyәyә, xüsusәn fars dilinә dara idi, Mirzә Fәtәlinin komediyalarını nemsә dilinә tәrcümә edir[9].
[9]-Mәlum ola ki, Qulak sabiqdә Tiflisdә әvvәlinci gimnaziyada nemsә dilinin müәllimi idi. Sonradan artıq sinnә dolmağa görә, qulluqdan çıxıb, әdәbiyyatla mәşğul olardı. Hәkim Xәyyamın «Rübaiyyat»ını vә Füzulinin «Leyli vә Mәcnun»unu nәzm ilә rus dilinә tәrcümә edirdi. O tәrcümәlәrdәn bәzilәri «Kәşkül» qәzetindә hissә-hissә dәrc olunardı.
Mәrhum Mirzә Fәtәli Axundov yuxarıda zikr olunan komediyalardan başqa tarixi-islamiyyәnin 1273-cü sәnәsindә-- ki, miladın 1857-ci ilinә mütabiqdir,--«Aldanmış kәvakib» vә yaxud «Hekayәti-Yusif şah» adında qәribә bir hekayәt yazıbdır. Bu qәziyyәnin vüquu sәfәviyyә padşahlarından Şah Abbasın zәmani-sәltәnәtinә tәsadüf elәyir. Bu tәәccüblü әhvalatın İran-zәmindә hәqiqәtdә vaqe olub, ya olmamağına söz verә bilmәrik. Amma yәqinәn deyә bilәrik ki, bu qisim әhvalat vә qәzayat orada baş verә bilәr. «Aldanmış kәvakib»dә Mirzә Fәtәlinin ümdә mәtlәbi İran vәzirlәrinin sәyahәt vә avamlığını vә öz ali mәnsәblәrinә әsla layiq olmamaqlarını göstәrmәk imiş.
İnsafәn bu mәtlәbi müsәnnifi-mәrhum böyük mәharәt ilә bәyan edibdir. «Aldanmış kәvakib»i oxuduqda yәqinlik hasil olur ki, İran kimi böyük bir dövlәtin viran olmağına, «dövlәti-әliyyәnin» belә zәif vә nәhif hala düşmәyinә «ümәnayi-dövlәt» vә «ülәmayi-giram» vә «vüzәrayi-zülehtiram» olublar. Bu rәy vә qövlün haqq vә doğru olmağını Şah Abbasın müqәrrәb vәzirlәri vә әrkani-dövlәt onun hüzurunda lisani-bәlağәtsәnci ilә sübuta yetirirlәr. Onlardan hәr biri öz qәbahәt vә sәfahәtlәrini kәmali-iftixar ilә bәyan edir.
Qәdim şövkәtli vә әzәmәtli İranı xarab edәn vә pozğun hala salan vüzәra cahilanә işlәrini vә tәdbirlәrini hüsni-xidmәt vә böyük hünәr mәqamında qoyub, dövlәti-әliyyәyә sәdaqәtlә xidmәt etmәklәrini sübuta yetirmәk istәyirlәr. «Aldanmış kәvakib»i oxuyandan sonra Mirzә Hüseyn xanın mәrhum Mirzә Fәtәli Axundova nisbәt büruz etdiyi büğzü әdavәt hansı mәnbәdәn cuş etmәyi vazeh olur.
Axundovun komediya yazan müsәnniflәrә vә hәqiqi әdibә mәxsusi olan qabiliyyәtlәrindәn birisi dә budur ki, mәrhum öz tәmsilat vә hekayәtlәrindә әhvalatı vә keyfiyyәti söylәnәn adamların hәr birini öz dili ilә danışdırır.
Әkinçidәn tutmuş vәzirә vә padşaha kimi hәr hansı sinfin dilindәn söz açırsa, elә bir sayaqda söylәyir ki, guya müsәnnif haman o sinfin vә dairәnin özündәndir vә yainki onların sözlәrini eşitdikcә bir-bir sinәsinә yığıbdır. Bu qabiliyyәtdәn әlavә Mirzә Fәtәlinin dilindә artıq dәrәcәdә nәmәkrizlik, zarafat vә şirinlik var. Hәr kәs onun kәlamını oxuyur isә, könlü açılır vә dodağı altında öz-özünә gülür. Mirzәnin tәbiәtindәn zövqü xoştablıq mayası vә yaranmasında zarafat vә lәtafәt xәmirәsi olduğu üçün hәmişә onun meyli zarafatçı, lәtifәku vә güşadәqәlb adamlar ilә imiş. Mәzәçilik vә zәrifanә danışıb-gülmәk onun tәbiәtinin tәqazası olduğu üçün bәzi işlәri vә danışıqları dәxi başdan-ayağa gülünc vә zarafat imiş. Onun bamәzә işlәrini vә dilindәn söylәnәn lәtifәlәri vә türfә sözlәri cәm etsәk, gözәl bir kitabça әmәlә gәlәr.
Şah Abbasın vәzirlәri padşahın hüzurunda ulduzların sәdәmeyi-üzmasını dәf etmәk üçün artıq vüqar vә tәmkin ilә danışdıqları sözlәrә diqqәt yetirilsә, haman sözlәrin tamamisi boş vә bimәzmun vә mayeyi-istehza olmağına şübhә qalmaz. Belә ki, sәrdar Zaman xan özünün sahibi-әqlü tәdbir olmağını hüzzari-mәclisi-xassәyә bәyan etmәk üçün әsla mәtlәbә dәxli olmayan Osmanlı qoşununun İran üstünә hücumundan söz açıb deyir: «Әgәrçi bizim qoşunumuz hesab vә әdәdcә tayifeyi-osmaniyyәdәn kәm deyildi, nәhayәt, mәnim heyfim gәldi ki, firqeyi-naciyәnin qoşununu güruhi-zallәnin müqabilindә tәlәfә verdirәm. Ona binaәn әmr etdim ki, Osmaniyyә sәrhәddindәn ta nәhayәti-mülki Azәrbaycan tamam dehatın ziraәtini xarab etsinlәr vә yolları pozsunlar.
Vәqti ki, Bәkir paşa (Osmanlı әskәrlәrinin sәrkәrdәsi) sәrhәddimizә daxil oldu, әgәrçi müqabilindә bizim qoşundan bir nәfәr görmәdi, amma yollar bir mәrtәbәdә xarab olunmuşdu ki, әsla özü ilә topxana gәtirmәyә qadir olmayıb, ancaq atlı vә piyadası ilә әnvai-zәhmәtdәn sonra Tәbrizә varid oldu vә hәr tәrәfә dәstәlәr göndәrib, zәxirә tәhsilinә iqdam etdi. Әlinә bircә hәbbә vә bir öküz vә qoyun düşmәdi. Naçar üç gündәn sonra üftanü xizan, ac vә әfsürdә Tәbrizdәn kusi-rehlәt döyüb qaçdı. Bu tәdbir ilә mülki-İran tayifeyi-biganәnin hücumundan mәhfuz qaldı.
Yolları pozmaq vә körpülәri yıxmaq bir mәrtәbәdә tәdbiri-müfid göründü ki, dövlәti-әliyyә Bәkir paşanın qaçmağından sonra dәxi belә sәlah gördü ki, onları hәmişә bu qәrarda baqi qoysun, dübarә bu tayifeyi-biganәnin ehtiyatı ilә. Bu tәriq ilә dövlәti-әliyyәnin qoşunundan bir nәfәrin dәxi burnu qanamayıb, әsagiri-mәnsurәnin cümlәsi hәmsayә düşmәnlәrin vәhşәti üçün salim qaldı. Belә işlәr xüsusunda astaneyi-әliyyәnin qoca iti tәdbir göstәrmәkdә aciz deyil. Amma kәvakib ilә müxalifәt etmәkdә ağlım hәr bir әlacdan qasir görünür».
Sәrdar Zaman xanın bu gunә öz hüsni-xidmәtlәrini tәrif etmәyi, ağıllı vә tәdbirli binagüzarlıqlarını vәsf qılmağı doğrudan da adama gülünc gәlir; «әsakiri-mәnsurә» «güruhi-zallә»nin hücumuna davam gәtirә bilmәyib qaçır. Vәtәnin uğrunda, onun mühafizәsi üçün bir damcı da qan tökülmür. Bu heç.... Mәqami-heyrәt burasıdır: öz әllәri ilә vәtәnin viran olmağı, әkinçilәrin ziraәti, bağbanların bağü bostanları dağılıb altı-üstә çevrilmәyi, malü mәvaşinin pәrakәndә olması; yolların xarablığı, körpülәrin uçurulub dağılmağı kәmali-iftixarla şahın hüzurunda söylәnir vә bu sözlәrdәn padşahın «astaneyi-әliyyәnin qoca iti»nә әsla qәzәbi tutmur. Bu çox qәribә haldır!... Sәrdari-rövşәn zәmirin tәdbir vә sәlahdidi ilә yolların dağınıq vә körpülәrin uçuq halda qalmağı bir dәrәcәdә sәlah göründü ki, onları bu qәrarda baqi saxlamağa hökm olundu, zira ki, tayifeyi-biganәnin hücumundan ehtiyatda olmaq lazımdır.
Hәqiqәtdә hәm gülmәli vә hәm ağlamalı haldır!... Ümuri-mәmlәkәt belә şәxslәrin ixtiyarında olduğu әsnada abadiyi-vәtәn vә tәrәqqiyi-mәmlәkәt, әlbәttә, qeyri-mümkündür:
Xanemani ke, to başi mәhrәm,
Vay bәr siyrәte-an әhle-hәrәm.
Hәmin bu qәrar üzrә «mәclisi-xassın» sair üzvlәri dәxi -- ki, ibarәt olsun vәzir Mirzә Möhsündәn, müstövfi Mirzә Yәhyadan vә mollabaşı Axund Sәmәddәn --öz әhmәqanә tәdbirlәri ilә vә xilafi-әqlü qanun әmәllәri ilә qoca vә şöhrәtli İranı belә fәna hala salmaqlarını, әhaliyә hәddindәn ziyadә zülm etmәklәrini, dini-paki-Mәhәmmәdini pozub, başqa bir hala salmaqlarını iftixar ilә şәrh qılıb hәmaqәt vә sәfahәtlәrini bәyan edirlәr. Әgәr doğrudan da işin künhünә diqqәt yetirilsә, İranın viran olmasına vә bundan sonra onun bir dә hәyat vә ricәtinә ümid qalmamasına ümdә sәbәb tamahkar, şöhrәtpәrәst, dünyadan bixәbәr, avam vә cahil vüzәra ilә ülәma olublar.
Mәrhum Mirzә Fәtәli Axundov öz zamanının fәridi vә ürәfavü üdәba dairәsinin ruhu mәqamında imiş, Cümlә әhli-qәlәm vә sahibi-elmü idrak ilә tanış imiş; cümlә şüәra vә üdәbaya ol mәrhumun hüsni-tәsiri keçibdir. Necә ki, sabiqdә zikr olundu, onunla Qarabağın müqtәdir şairi Qasım bәy «Zakir» tәxәllüsün mabeynindә dostluq vә yaxınlıq var imiş vә bu dostluğa ümdә sәbәb hәr iki әdib vә şairin qәlәmi, türfә kәlamı vә tәblәrindә olan zәrafәt vә nәzakәt olubdur.
Zakir Qarabağ mahalında vüqua gәlәn әhvalat vә güzarişatdan vә orada sakin olan nücәba, ürәfavü ülәma sinfinin әfalü әmalından vә xususәn divan әmәlәsinin bәd vә bihesab işlәrindәn, elat vә dehat әhlinin dolanacağından vә tәrzi-mәişәtindәn mәlumat tonlayıb, vaxtbevaxt sadә vә gözәl şerlәr vasitәsilә yazıb dostuna göndәrәrmiş.
Zakirin tәrcümeyi-halını yazdıqda mәzkur namәlәrdәn nümunәlәr göstәrmişik; oraya rücu etmәli.
Zakir xalqının dilini vә dolanacağını çox yaxşı bildiyi uçün Mirzә Fәtәliyә yazdığı namәlәrdә özünün hәqiqi milli bir şair olduğunu göstәrmişdir. Mirzә Fәtәli isә hәr şeydәn artıq dost tutduğu öz millәtinin sadә dili vә sadә dolanacağı olduğu üçün Zakirin bu milli ruhuna vә milli әdasına artıq dәrәcәdә әhәmiyyәt verәrmiş vә necә ki, yuxarıda zikr olundu, bәzilәrin rәvayәtinә görә, «Hacı Qara» tәmsilatının әslü binasını vә Mәrdi-xәsisin keyfiyyәti-halını Mirzә Fәtәliyә mәrhum Qasım bәy nәql edibdir vә hәmçinin hәkimi-nәbatat Müsyö Cordanın sәrgüzәştinә dair bir para tәfsilatı mәrhum Axundov Zakirin dilindәn yazıbdır. Vәli Mirzә Fәtәli bu hekayәtlәri qәribә bir dona geydirib, mislü bәrabәri olmayan komediyalar vücuda gәtiribdir.
Sabiqdә zikr olunduğu üzrә mәrhum Mirzә Fәtәli dostluqda artıq sәdaqәt vә etibar göstәrib, Qasım bәyin xilası yolunda çox çalışıb vә axırda onun tәmizә çıxıb vәtәninә qayıtmağına sәbәb olur. Bu barәdә Zakir dostunu tәrif edib yazır:
Aşina, müsahib, yaru hәmsayә
Lazımdır yetişә qövrә, harayә;
Kitabәtin dәyәr mülki-dünyayә,
Nә hacәt istәmәk simü zәr sәndәn.
Tәk yaradıb sәni vahidü yekta,
Әxlaqına, әtvarına mәrhәba!
Neylәmisәn Molla Sәfi, Bәybaba --
Mәmnundu, әzizim, bu qәdәr sәndәn?
O vilanın yoxdur bu yer tәk pisi,
Tәqәllübü, hәrzәkarı, xәbisi;
Yaxşı gördüm tamam әhli-Tiflisi,
Razıyam, nәhayәt, biştәr sәndәn.
Mirzә Fәtәlinin Qasım bәyә yazdığı namәlәrdәn ancaq bir mәnzumә әlә düşdü ki, burada dәrc olunur. Bu mәktubu Mirzә Fәtәli dostu Zakirә yazıbdır 1271-ci tarixdә mәhәrrәm ayının ibtidasında Mehdiqulu xanın qızı Xurşidbanu bәyim Natavan haqqında. Mәktubdan belә mәlum olur ki, o vaxtları Qasım bәy xan qızına yaxın imiş. Mirzeyi-mәrhumun yazdığı qafiyәlәr zarafat tәriqi ilәdir:
Qasım bәy, eşitdim yaxın olubsan --
Xan qızına, axır nәdir bu rәftar?
Edibsәn xubları yüz il imtahan,
Eylәrsәn onlara yenә etibar?
Yeyib otağında şamü naharın,
Kәsdiribsәn yasdığının kәnarın,
Eşidirsәn şirin-şirii göftarın,
Kişi, sәnin, vallah, әcәb işin var?
Dediyin qafiyә ona xoş gәlib,
Qaçan bәxtin indi sәnә tuş gәlib,
Sevdalı başına tәzә huş gәlib,
Tәәccüb eylәrәm büsyarü büsyar.
Sәni pәrivәşlәr salıb bu halә,
Döndәriblәr әlif qәddini dalә,
Çәkәrdin onlardan hәmişә nalә,
Nәdir yenә dildә әzbәr olub yar?
Xan qızı mәhvәşdir, el bilir, alәm
Mәhvәşlәr atәşdir, bizik әqli kәm,
Yüz il xidmәt edә oda bir adәm,
Yenә düşәn dәmdә ona, bil, yanar.
Xudadan istәrәm versin muradın,
Yamanlığa hәrgiz çәkmәzәm adın,
Yolunda zәhmәtin, rәnci-ziyadın
Mәn çәkdim, o etdi mәni şәrmsar.
Өzgә cәfalarım dursun kәnarә,
Nә lazım hәr birin salmaq şümarә?
Xeyr işinә onun mәn o diyarә
Şadü xürrәm getdim, qayıtdım bәs xar.
O qafiyәn mәnә çox etdi әsәr,
Qalmadı könlümdә ondan bir kәdәr;
Novcәvandır, tәkdir, izәdi-davәr
Eylәsin ömründә onu kamkar.
Rәvadırmı çәkә bixürdü bixab
Bәstәri-möhnәtdә bu qәdәr әzab?
Duayi-xeyrinә eylәyin şitab
Siz dә mәnim kimi hәr leylü nәhar.
Belә pәriruyin, heç sәni tarı,
Rәvadırmı qәmdәn sola üzarı?
Hәm xәlәfdәn xali ola kәnarı?
Olsun ona mövlam yavәrü qәmxar.
Mәnim var gәrçi bir az günahım,
Sәn get hüzuruna, ol üzrxahım,
Söylә ki, ey şahım, ey qiblәgahım,
İncimә, gәr etdim şikayәt izhar!
Mirzә Fәtәlinin bu qafiyәlәri sadә vә rәvanlıqda Zakirin kәlamına bәnzәyir. Çox ehtimal var ki, Zakirә dәxi bu şivәdә açıq lisan ilә şer yazmağı Mirzә Fәtәli öyrәtmiş olsun. İbtidayi-kәlamda Mirzә Fәtәli Xurşidbanu bәyimdәn bir azacıq gilayә edib, onun mirzәyә nisbәt izhar qıldığı kәmetinalığına işarә edir. Bundan mәlum olur ki, onların mabeynindә cüzi bir soyuqluq bәhәmә gәlibmiş. Vәli kәlamın axırında pakzәmir mirzә öz xәtasını müqirr olub, dostu Zakirdәn tәvәqqe elәyir ki, xan qızının hüzuruna gedib üzrxahlıq etsin vә şikayәt izhar qılmağından rәncidә-xatir olmasın.
Mirzә Fәtәlinin bu kağızı Xurşidbanu bәyimin bәstәri-qәmdә mәrizә olduğu zamanü hala tәsadüf edir vә yәqinlik hasil olur ki, mirzeyi-mәrhum bu şerlәri Qasım bәyin kәlamını oxuyandan sonra yazıbdır. Qasım bәyin kәlamından belә anlaşılır ki, Xurşidbanu bәyimin knyaz Xasaya getdikdәn sonra bir müddәt övladı olmayıb vә övlad ümidi ilә ol mәrhumә özünә müalicә etdirib ondan naxoş olubdur. Bu әhvalın haqq vә doğruluğu Zakirin vә Mirzә Fәtәlinin qafiyәlәrindәn aşikarәn görünür.
Zakir yazır:
Sipәhri-bәrinin hilalı sәnsәn,
Şәrafәtdә mәlәk misalı sәnsәn,
Gülşәni-Xәlilin nihalı sәnsәn,
Barvәr istәrәm xudadәn sәni.
Mәsihi çıxardan әrşi-alayә,
Salan üftadәlәr başına sayә,
Yetmişdә İshaqı verәn Sarayә
Qurtarsın bu rәncü inadәn sәni.
Xan qızının müalicә etmәyinә işarә:
Çubi-çini nәdir, qiblәsәn, nәsәn,
Tәәccüb eylәrәm bu әhvalә mәn;
Dәstgirin olsun Hüseynü Hәsәn,
Fәrağәt olasan cәfadәn sәni.
Axundov yazır:
O qafiyәn mәnә çox etdi әsәr,
Qalmadı könlümdә ondan bir kәdәr,
Nocәvandır, tәkdir, izәdi-davәr
Eylәsin ömründә onu kamgar.
Belә pәriruyin, heç sәni tarı,
Rәvadırmı qәmdәn sola üzarı?
Hәm xәlәfdәn xali ola kәnarı?
Olsun ona mövlam yavәrü qәmxar.
Eşitdiyimizә görә, Mirzә Fәtәlinin burada zikr olunan әsәrlәrindәn әlavә yenә dә bir çox farsi vә türki әşarı vardır vә lakin, mәәttәәssüf, onları әlә gәtirә bilmәdik vә hәmçinin Rzaqulu xan «Hidayәt» tәxәllüsün tarixinә yazdığı tәnqidini vә Tehran şairi «Süruş» tәxәllüsün qәsidәsinә tәhrir etdiyi iradları axtardıq, tapa bilmәdik. Bu әsәrlәri Axundovun möhtәrәm fәrzәndi Rәşid bәy bizә vәd etmişdi, heyfa ki, ona da әcәl fürsәt vermәdi.
Mirzә Fәtәli Axundovun әsәrlәri әlli-altmış sәnә olar ki, çapdan çıxıb aramızda intişar tapıbdır. Vәli onların bizә çәndan tәsiri keçmәyibdir vә mirzeyi-mәrhumun qәdri bilinmәyibdir.
Әgәr müsәlmanlar bilümum vә Zaqafqaziya türklәri bilxüsus o mәrhumun qәdrini bilsә idik, haqqında bir yaxşılıq vә ehsanat edәrdik; yadigaranәsi üçün onun adına mәktәblәr, kütübxanalar, teatrlar açardıq, stipendiyalar tәyin edәrdik vә bir çox gözәl işlәrimiz ilә qәdirşünaslıq vәzifәsini ifa edәrdik. Hәlә ki, meydanda gözә gәlәn bir şey yoxdur, bәqeyr әzan ki, 1911-ci tarixdә mәrhum Axundovun tәvәllüdündәn yüz il keçmәk münasibәti ilә Bakıda, Tiflisdә vә Zaqafqaziyanın sair şәhәrlәrindә yubiley tәrtib olunub, onun komediyalarından bәzilәri sәhneyi-tamaşaya qoyulub vә xatirinә bir neçәlәri tәrәfindәn mütәәssir nitqlәr söylәnib, bununla qәdirbilmәklik vә haqqşünaslıq vәzifәsi әda olundu.
Bu yubileydә söylәnәn nitqlәrdә çox böyük vәdәlәr verildisә dә, çox arzulardan dәm vuruldusa da, vәli heç birinә әmәl olunmadı. Hәtta Axundovun әsәrlәrinin -- ki, әlan onlar nadir tapılır, -- tәzә çapına da şüru olunmadı. Bu yubileydәn nәticeyi-xeyir olaraq ancaq iki xırdaca әsәr qaldı. Onlardan birisi möhtәrәm Әbdürrәhim bәy Haqverdiyevin yazdığı «Xәyalat»dır ki, bir mәclisdә mәrhum Mirzә Fәtәlinin yüz illik yubilәsi (yövmi-alisi) münasibәtilә tәrtib olunmuşdur. İkincisi hәqirin «Mirzә Fәtәli Axundov» sәrlövhәsilә yazdığı risaleyi-yadigaranәdir ki, bu da mәrhumun tәvәllüdündәn yüz il mürur etmәk münasibәtilә tәhrir qılınmışdır[10].
[10]-Mirzә Fәtәlinin yövmi-alisi münasibәtilә yazılmış mәnzumatdan bәrgüzidәsi möhtәrәm Abbas ağa Qaibov Nazirin kәlamıdır ki, aşağıda dәrc olunacaqdır.
Mirzә Fәtәlinin qәdrü qiymәtini bilmәdiyimiz üçün onun әsәrlәrinә dә әhәmiyyәt vermәdik; onlardan hissә almadıq. Әgәr mirzәnin yazdıqlarına diqqәt yetirsәydik vә onlara әmәl etsәydik, әlbәttә, bu qәdәr tәnәzzül etmәzdik vә bu qәdәr dalda qalmazdıq. Başlayaq bir-bir sadalamağa:
Birinci bu ki, әgәr әlifbamıza tәğyir verib hürufatımızı asanlaşdırsaydıq, oxumaq vә yazmaq alatü әsbabını qaydaya salsaydıq, tәlim vә tәdrisdә bu qәdәr çәtinliyә düçar olmazdıq. Az vaxtda oxumaq vә yazmaq öyrәnib, çox elmü fәnnlәrә dara olardıq. Mәktәblәr küncündә cavan vә gözәl ömürlәr çürüyüb badi-fәnaya getmәzdi. Bizim içimizdә dәxi böyük vә mәşhur ülәma vә hükәma zühur edәrdi; müqtәdir әdiblәr vә qabil yazıçılar, şairlәr görsәnәrdi; dilimiz vә yazımız qaydaya düşüb rövnәq tapardı.
İkinci, Axundov komediyalarında göstәrdiyi eyiblәrimizә diqqәt yetirib, onların dәfinә vә islahına çalışsaydıq, bu qәdәr avam qalmazdıq, içimizdә, dolanacağımızda müşahidә olunan küfrü zәlalәt vә xilafi-әqlü qanun әmәllәr cari olmazdı. Oğruluqdan vә әyrilikdәn ikrah edib daşınardıq; halal kәsb dalısınca gedib şәnü hörmәt kәsb edәrdik; zindanxanalar vә mәhbәsxanalar müsәlmanlar ilә dolu olmazdı.
Üçüncü, arvadlarımıza tәlim vә tәrbiyә verib, onlar ilә hüsni-müamilә etsәydik, hüquq vә ixtiyarlarını müraat edib zülm etmәsәydik, bu vaxta qәdәr avam halında qalmazdılar, caduya vә bitiyә inanmazdılar; övladlarına gözәl tәrbiyә verәrdilәr; әrlәrinә vә qardaşlarına çox işlәrdә kömәkçi olub, mәişәtimizә rövnәq vә ziynәt verәrdilәr; yaxşı işlәrә bizi qeyrәtlәndirib, fәna işlәrdәn vә qәbih әmәllәrdәn çәkindirәrdilәr, daşındırardılar; vәtәnpәrvәrlik vә millәtpәrәstlik vә dindarlıq kimi uca vә müqәddәs hisslәri bizim qәlbimizdә oyadıb bәslәrdilәr.
Dördüncü, müsәlman mәmlәkәtlәrindә, xüsusәn İranzәmindә ümuri-dövlәtә mübaşir olan vüzәravü vükәla vә sair әrkani-sәltәnәt -- ki, Mirzә Fәtәlinin әsrindәn indiyә kimi gәlib gediblәr, -- «Aldanmış kәvakib»dә zikr olunan qüsurlarına diqqәt yetirib mәmlәkәtlәrinin mәmuru vә sәlahı üçün sәrfi-himmәt etsәydilәr, Yusif şah öz müvәqqәti әyyami-sәltәnәtindә işlәtdiyi binagüzarlıqları vә tәdbirlәri icra etsәy-
dilәr, müsәlman mәmlәkәtlәri hәrgiz belә fәna vә pozğun hala düşmәzdi vә әcnәbi millәtlәrin çәngali-tәsәrrüfünә keçmәzdi. Onlar da sair dövlәtlәr kimi qüvvәt vә miknәt kәsb edib әmnü asayiş üzrә yaşardı.
Bu tedad etdiyimiz eyib vә nöqsanlarımızdan maәda Mirzә Fәtәli yenә dә bir çox tәsәvvürlәrimizi, köhnә adat vә ayinlәrimizi istehza tәriqi ilә öz komediyalarında göstәribdir. Amma onlar bizim diqqәtimizi cәlb etmәyibdir vә haman köhnә adәtlәr vә batil әqidәlәr üzrә yaşamaqda varıq. Mirzә Fәtәlini, necә ki, lazımdır, biz tanımamışıq vә әsәrlәrini diqqәt ilә oxuyub öyrәnmәmişik. O mәrhum öz әsrinin hәkimi-rövşәnzәmiri vә filosofu olubdur. Onun kimi dәrin fikirli, dәqiq vә ruhşünas bir әdib Azәrbaycan türklәrinin arasında bu vaxtadәk vücuda gәlmәyibdir.
Axundov öz zamanının Tolstoyu vә Musabәyovu olubdur. Vәli onun qәdri bilinmәyibdir. Azadә fikirli, saf әqidәli vә әqli-sәlimә itaәt edici bir vücud olduğu üçün çoxları onu bidin vә lamәzhәb adlandırıb tәkfir edәrlәrmiş. Әqidәsi ucundan onun әn yaxın dostları vә әqrәbası axırda ondan üz çöndәrib iba etmişlәr vә vәfatında tәşyiyi-cәnazәsinә vә namazına bir kәs gәlmәyib, dörd nәfәr hammal artıq әhanәtlә ol mәrhumun tabutunu mәzarıstana aparıb, namazsız, duasız vә tәlqinsiz dәfn etmişlәr.
İndi dә Mirzә Fәtәli Axundovun adı zikr olunanda üzlәrini turşaldan saluslar az deyildir. O cümlәdәn, «Riyazül-aşiqin» sahibi M. Müctәhidzadә kitabının dibaçәsindә vәsf qıldığı İskәndәr bәy Rüstәmbәyovdur ki, bәndeyi-hәqirin Mirzә Fәtәli Axundovun tәvәllüdündәn yüz il mürur etmәk münasibәtilә tәrtib etdiyi risaleyi-yadigaranәni görüb dә mütәğәyyirhal olmuşdur vә bizim haqqımızda nasәza sözlәr söylәmişdir ki, «Mirzә Fәtәli Axundov kimi lamәzhәb şәxsi yad edib, onun şәnindә kitab yazan özü dә gәrәkdir mürtәd olsun».
Bilmәk gәrәkdir ki, İskәndәr bәy Rüstәmbәyov özü dә әdiblik iddiasında olub, şer vә qәzәl demәklә fәxarәt elәyir. «Riyazül-aşiqin» sahibi kitabını onun sәlahdidi ilә tәrtib qılmışdır vә ol cәnabı bu günә vәsf edir: «Hicrәtin min üç yüz iyirmi beşindә bir gün cәnab sәrkar İskәndәr bәy Rüstәmbәyov -- ki, cümleyi-әyani-vilayәtdәn darayi-zәkavәtü mәrifәt [idi] vә iqlimi-danişu kiyasәtdә vaqeәn İskәndәri-zaman vә zülmati-Qarabar içrә abaәn cәdd çün abi-hәyat mәnbәi-cövdü ehsani idilәr, -- hüzuruna müşәrrәf olub, ayineyi-qәlbimdә müsәvvәr olan müddәamı nişan verdim vә şәraiti-bәndәliyi yerinә yetirdim. Mumaileyh isә zәbani-gövhәrnisarı ilә buyurdular ki, gәrәk bir töxmi-yadigar mәzrәeyi-ruzigardә әkmәk ki, әbnayi-vәtәn ondan nәfbәrdar olsunlar vә mütaliәsindәn [fayda) tәhsil edәnlәr müәllifinә rәhmәt oxusunlar. Vә bir mәcmuә yazılmaq gәrәkdir ki, hәr sәhifәsi qeyrәti-arizi-hur vә hәr sәtri rәşki-zülfi-qılmani-behişti-biqüsur ola vә röyәt edәnlәr mail vә qәmlәri zail olub, bu sözlәrә mütәrәnnim olsunlar:
Vәh-vәh bu nә riyazdır, ey әndәlibi-can,
Yoxsa behişt qitәsidir olmayır xәzan» i. a.
Bәli, «iqlimi-daniş vә kiyasәtdә vaqeәn İskәndәri-zaman vә zülmati-Qarabağ içrә çün abi-hәyat mәnbәi-cövdü ehsan» olan Rüstәmbәyov cәnabları Mirzә Fәtәli Axundov kimi müqtәdir әdiblәrimizә vә böyük mütәfәkkir vә reformatorlarımıza lәn oxuduqda işlәrimiz artıq sürәtlә surәt tapar, daha tәrәqqi etmәyimizә şübhә yeri qalmaz....
Beş yüz sәnә bundan müqәddәm Konstantski sobor ictimaı qәrardadı ilә Avropada Yan Qusu әqaidi-diviyyәsi vә azadeyi-әfkarı ucundan oda atıb yandırdılar. İndi bizim ondoqquzuncu әsrin axırlarında vә iyirminci әsrin ibtidasında, bu tәrәqqi dövründә yaşayan millәt vә camaatımız cәhalәt vә tәәssübdә Qusun әsrindә yaşayan fanatiklәrdәn dalda qalmayıblar. Әgәr Mirzә Fәtәlinin vә Hacı Seyid Әzimin müasirlәri әlindә ixtiyar vә hökumәt olsaydı, bilaşübhә, hәr ikisini oda atıb yandırardılar.
Yan Qus oda atılmazdan qabaq düşmәnlәrinә xitabәn dedi: «Yüz ildәn sonra bir laçın uçub gәlәr, onu tutub yandırmaq sizә müyәssәr olmaz». Filhәqiqә, Qusun oda atılmasından yüz il keçmiş mәşhur reformator Martin Lüter gәldi vә Rim papasları pozğun hala saldığı hәzrәt İsanın dinini qәllü qәşdәn tәmizlәyib safa çıxartdı.
İndi görәk Mirzә Fәtәli Axundovdan vә Hacı Seyid Әzim Şirvanidәn sonra -- ki, onlar müdam avam vә hiylәgәr ruhanilәrin tәzvir vә fәsadları ilә cәngdә olub, -- rütbәsiz bu dünyadan getdilәr, müsәlmanların da Lüteri zühur edib onları haqqa irşad qılacaqdırmı?
Mirzә Fәtәli Axundovun yüz illik yubilәsi münasibәtilә Abbas ağa Qaibzadә «Nazir» tәxәllüs yazdığı kәlamı burada dәrc etmәklә onun barәsindә bu qәdәr yazdığımıza hәlәlik iktifa edirik.
Kәlami-Nazir:
Ey әdibi-şәhiru bihәmta,
Mayeyi-fәxri-millәti-islam!
Ey xirәdmәndi-arifu dana,
Әhli-fәzlü kәmal, mәrdi-tamam!
Vәtәn övladı cәm olubdu bu gün --
Ki, sәni layiqincә yad etsin.
Göstәrib izzü ehtirami-bütün,
Sәnә ixlasın izdiyad etsin.
Bu nә xoş gün, nә yaxşı saәtdir,
Sәni fәxr ilә yad edir millәt;
Vәtәn üçün zәhi sәadәtdir --
Ki, oxur ruhi-pakına rәhmәt.
Millәtә şahrahi-elm açdın,
Mәrhәba, ey mühәndisi-qadir!
Vәtәnә töxmi-mәrifәt saçdın
Sәn, ey ustadi-kamilü mahir!
Eybü nöqsani-millәti bildin,
Etdin anı beeynihi tәsvir;
Әmәli-fasidin әyan qıldın,
Ta ki, islahına edә tәdbir.
Yәni yazdın sәn altı tәmsilat,
Bir hekayәt dә mülhәq etdin ona;
Eşidәn onu qaldı valehü mat,
Әl çalıb afәrinlәr etdi sәnә.
Millәtin müşkülata uğramağı
Xәtti-müşküldәn olduğun duydun;
Bilibәn özgә çarә olmamağı
Xәtti tәğyir üçün sәn әl qoydun.
Bir әlifbayi-tazә tәrh etdin,
Şivәsi xoş, oxunmağı asan;
Rәsmi-tәlimi zikrü şәrh etdin,
Qoymadın bir qüsuru bir nöqsan.
Mәtlәbi qanmamış әgәr dә avam,
Sәnә bәrәks getdi keçmişdә;
Bilmәmiş mәqsәdü mәramı tamam
Oldu mane sәnә bu xeyr işdә.
Bilmәdi ol ki, fikri batil imiş,
Sәrbәsәr xam imiş xәyalatı;
Mәhz sәndәn nicat hasil imiş,
Sәn imişsәn açan mühimmatı.
Vәtәnin borcunu sәn etdin әda,
Qәlbü vicdanın eylәdin rahәt;
Borclu qaldı vәtәn vә leyk sәnә,
Onu vadar edir bu gün qeyrәt --
Ki, sәnin borcunu әda etsin,
Ta ki, qәlbi tapa onun tәskin
Cümlә evladını nida etsin --
Ki, bu işdә ola şәrikü müin.
Nә sayaq borcu ol әda edәcәk?
Deyә bilmәm onu әlәttәyin;
Şәninә layiq iş bina edәcәk?
Deyә bilmәm bunu sәrihü yәqin