Kitabi-Dədə Qorqud/Uşun Qoca oğlı Səgrək boyını bəyan edər

Kitabi-Dədə Qorqud. Uşun Qoca oğlı Səgrək boyını bəyan edər

Salur Qazan tutsaq olub oğlı Uruz çıqardığı boyı bəyan edər→

UŞUN QOCA OĞLI SƏGRƏK BOYINI 11 BƏYAN EDƏR
Oğuz zamanında, Uşun qoca 12 deyərlər*, bir kişi vardı. Ömründə iki oğlı vardı. Ulu13 oğlının adı Əgrək idi. Bahadır, D254 dəlü, yaxşı yigid 1 idi. Bayındır xanın divanına qaçan istəsə varır-gəlür2di. Bəglərbəgi olan Qazan divanında buna heç qapu-baca 3 yoğdı. Bəgləri basub, Qazan önində oturardı. Kimsəyə 4 iltifat eyləməzdi.
Məgər xanım, genə bir gün bəgləri basub 5 oturıcaq Tərsu- zamış derlərdi, Oğuzda bir yigit 6 vardı, aydır: “Mərə Uşun qoca oğlı, bu oturan bəglər 7 hər biri oturduğı yeri qılıcıyla-ətmə- giylə alubdur. Mərə, sən 8 başumı kəsdin, qanmı tökdün, acmı doyurdun, yalıncaqmı 9 donatdın?!” - dedi.
Əgrək aydır: “Mərə Tərsuzamış, baş 10 kəsüb-qan tökmək hünərmidir?” - dedi. Aydır: “Bəli, hünərdir 11 ya”.
Tərsuzamışın sözi Əgrəgə kar eylədi. Durdı, 12 Qazan bəgdən aqm dilədi. Aqm verdi, çağırtdı. Aqınçı 13 dərildi. Üç D255 yüz say cidalu yigit bunun yanına cəm 1 oldı. Meyxanədə beş gün yemə-içmə oldı. Andan Şiröküz 2 ucmdan Gögcə dənizə dəkin el çarpdı. Galaba toyum oldı. 3 Yolı Əlincə qalasına uğramışdı. Qara təkür orada bir qorı 4 yapdırmışdı. Uçardan qaz, tavuq; yürürdən keyik, tavşan 5 bu hovlaya doldurub, Oğuz yigitlərinə bunı dam etmişdi.
Uşun 6 qoca oğlının bu qorıya uğradı. Qorının qapusın ovatdılar. 7Sığm-keyik, qaz-tavuq qırdılar; yedilər-içdilər. Atlarının 8 əyərlərin aldılar, geyimlərin çıqardılar.
Məgər Qara Təkürün casusı 9 vardı, bunları gördi. Gəlüb aydır: “Mərə, Oğuzdan 10 bir bölük atlı gəldi. Qorunın qapusın ovatdılar, atlarının 11 əyərin alub, geyimlərin çıqardılar. Mərə, nə durarsız?” - dedi.
Altı 12 yüz qara donlu kafir bunların üzərinə qoyuldılar. Yigitləri 13 qırdılar, Əgrəgi tutdılar. Əlincə qalasına zindana bıraqdılar.

Katib “Ulaş oğlu Salur Qazan” yazmaq istəmişdir.

D256
D257
D258
1 Qara-qara dağlardan xəbər aşdı. Qanlu-qanlu sulardan xəbər 2 keçdi. Qalın Oğuz ellərinə xəbər vardı. Uşun qocanın 3 ağ-ban evi önində şivən qopdı. Qaza bənzər qızı-4gəlini ağ çıqarub qara geydi. Uşun qoca “Oğul, oğul!” - deyü ağca 5 yüzlü anasıyla ağlaşdılar, bozlaşdılar.
İyəgülü ulalur, 6 qabırqalu böyür. Məgər xanım, Uşun qocanın kiçi oğlı Səgrək 7 eyü, bahadır, alp, dəlü yigit qopdı. Bir gün yolı bir dəməgə 8 uğradı, qondılar. Yemək-içmək etdilər. Səgrək məst oldı. 9 Dışra ayaq yolma çıqdı. Gördi kim, öksüz oğlan bir 10 qız anı çəkişür. “Mərə, noldınız?” deyü bir şillə birinə, bir şillə 11 birinə urdı. Əski donun biti, öksüz oğlanın dili 12 acı olur. Biri aydır: “Mərə, mizim öksüzligimiz yetməzmi, bizi 13 niyə urarsan? Hünərin var isə, qardaşın Əlincə qalasında əsirdir, 1 var, anı qurtar!” - dedi.
Səgrək ayıtdı: “Mərə, qardaşımın adı 2 nədir?” Ayıtdı: “Əgrəkdir”. Ayıtdı imdi: “Əgrəgə Səgrək yaraşur, 3 qardaşım sağmış, qayurmazam; qardaşsız Oğuzda durmazam. 4 Qaran- nulu gözüm aydını qardaş!” deyü ağladı. İçərü - söhbətə 5 girdi. Dəstur dilədi. “Bəglər, xoş qalun!” - dedi. Atın 6 çəkdilər, bindi. Çapdı, atasının evinə gəldi. Atından 7 endi. Anasının dilin aradı. Səgrək burada söyləmiş, 8 görəlim, xanım, nə soyla- mış, aydır:
Qalqubanı, ana, yerimdən durdı 9 Yelisi qara Qazılıq atıma butun hindim.
Arqurı yatan Ala 10 dağ ətəginə vardım.
Qanlu Oğuz ellərində dəmək var imiş,
11 anda vardım.
Yemək-içmək arasında
ağ-boz atlu bir çapar 10 gəldi. Çoq zamanmış, “Əgrək” deyərlər*,
bir yigit tutsağmış.
13 Qadir Tanrı yol vermiş, çıqub gəlmiş.
Ulu-kiçi qalmadı, 1 ol yigidə qarşu getdi.
Ana, mən də varayınmı, nə dersin? - 2 dedi.
Anası burada soylamış, görəlim, xanım, nə soylamış. 3 Aydır: •Aaf#l 146AA*3-
D259
Ağzın içün öləyim, oğul!
Dilün içün öləyim, oğul!
4 Qarşu yatan qara dağın yıqılmış idi,
yucaldı, axır!
Aqındılı 5 görklü suyun sovğulmışdı,
çağladı, axır!
Qaba ağacda 6 dal-budağın qurımışdı,
yaşarıb-gögərdi, axır!
7 Qalın Oğuz bəgləri izinə varsa,
sən varğıl!
01 yigidə 7 8 yetdügində
ağ-boz atın üzərindən yerə engil!
Əl qavşırıb, 9 * ol yigidə salam vergil!
Əlin öpüb, boynın quçğıl!
10 Qara dağım yüksəgi qardaş degil!
Nə durarsan, oğul, 11 yortğıl! - dedi.
Oğlan anasına soylamış, görəlim, 12 nə soylamış, aydır:
Ana, ağzın qurısun!
Ana, dilin çürisün!
13 Mənim xud qardaşım varmış,
qayursam, olmaz!
Qardaşsuz 1 Oğuzda dursam, olmaz!
Ana haqqı Tanrı haqqı olmasaydı,
2 Qara polad uz qılıcım tutaydım, öafıllücə görklü başın 3 kəsəydim,
Alca qanın yer yüzinə tökəydim,
Ana, zalım ana! - dedi.
4 Babası aydır: “Yanlış xəbərdir, oğul. Qaçan-gedən sənin ağan 5 degil, ayrıdır. Ağ saqallu mən babanı ağlatmağıl! Qancıq olmış 6 ananı bozlatmağıl!” - dedi. Oğlan burada soylamış, aydır:
7 Üç yüz altmış altı alp ava binsə,
Qanlu keyik üzərinə 8 qovğa qopsa,
Qardaşlu yigitlər qalqar-qopar olur.
Qardaşsız 9 miskin yigit ənsəsinə
yumruq toqunsa,
-«*s§iä i47gft»KsAğlayuban
dört 10 yanına baqar olur.
Ala gözdən acı yaşın dökər olur...
Ala 11 gözlü oğlunuzı görüncə
Bəg baba, xatun ana, əsən 12 qalun! - dedi.
Ata-ana “yanlış xəbərdir, getmə, oğul!” - dedilər. 13 D260 Oğlan aydır: “Məni yolımdan ayırman! Ağam tutulan qalaya 1 varmaymca, ağamın ölüsin-dirisin bilməyincə, öldisə, 2 qanın almayınca Qalın Oğuz elinə gəlməgim yox!” - dedi.
Ata-3ana ağlaşub, Qazana adam saldılar. “Oğlan qardaşın
4 andı gedər; bizə nə ögüt verərsən?” - dedilər. Qazan aydır:
5 “Ayağına ət tuşağın urun!” - dedi. Yavuqlusı vardı, 6 tez dü- gün-diring etdilər. Atdan-ayğırdan, dəvədən buğra, 7 qoyundan qoç qırdırdılar.
Oğlanı gərdəgə qoydılar. Qızla 8 ikisi bir döşəgə çıqdılar. Oğlan qılıcın çıqardı. 9 Qızla kəndü arasına bıraqdı. Qız aydır: “Qılıcın geydir, yigit, 10 murad ver, murad al, sarılalım!” - dedi. Oğlan aydır: “Mərə qavat 11 qızı, mən qılıcıma doğranayım, oxuma sancılayım! Oğlum doğmasun, 12 doğarsa, on yaşına varmasun, ağamın yüzin görməyincə, 13 ölmiş isə, qanın almayınca bu gərdəgə girərsəm!” - dedi.
D261 Uru 1 durdı, tavladan bir şahbaz at çıxardı, əyərlədi, geyimin 2 geydi. Dizcik, qarucıq bağlandı. Aydır: “Qız, sən mana 3 bir yıl baqğıl! Bir yildə gəlməzsəm, iki yil baqğıl! İki yildə 4 gəlməzsəm, üç yil baqğıl. Gəlməzsəm, ol vaqt mənim öldügi- mi biləsən. 5 Ayğır atum boğazlayub, aşum vergil! Gözün kimi tutarsa, 6 könlün kimi sevərsə, ana varğıl!” - dedi. Qız burda soylamış, 7 görəlim, xanım, nə soylamış, aydır:
Yigidim, mən sana bir yil baqam.
8 Bir yildə gəlməzsən, iki yil baqam.
İki yildə gəlməzsən, 9 üç-dört yil baqam.
Dört yildə gəlməzsən, beş yil, 10 altı yil baqam.
Altı yol ayırdına çadır dikəm.
Gələndən-gedən11dən xəbər soram.
Xeyir xəbər gətürənə at, don verəm,
qaftanlar 12 geydürəm.
-*«|s§8148SK**-
D262
D263
D264
Şər xəbər gətürənin başın kəsəm.
Ərkəg sinəgi 13 üzərimə qondurmayam.
Murad ver, murad al, andan get, yigidim! - 1 dedi.
Oğlan aydır: “Mərə qavat qızı, ağam başına and 2 içmişəm, dönməgim yox!” - dedi. Qız aydır: “Qədəmi qutsuz gəlin 3 deyincə, udsuz gəlin desünlər. Qayın atama, qayın anama aydayım”, - 4 dedi.
Soylamış, qız aydır:
Atamdan yegrək qayın ata!
Anamdan 5 yegrək qayın ana!
Qaytabanın buğrası ürkdi gedər,
6 Sarvanlar önin aldı, döndərəməz.
Qaraquc ayğırın ürkdi, 7 gedər,
Ilqıçılar önin aldı, döndəriməz.
Ağayılın qoçları 8 ürkdi, gedər,
Çoban önin aldı, döndəriməz.
Ala 9 gözlü oğlun qardaşını andı, gedər,
Ağca yüzlü gəlinün 10 döndəriməz;
sizə məlum olsun! - dedi.
Ata-ana ah etdilər. 11 Yerlərindən qalqdılar “oğul, getmə” deyü. Gördilər, çarə olmadı. 12 “Əlbətdə, ol ağam tutulan qalaya varmayınca olmazam”, - dedi.
13 Atası-anası: “Yort, oğul! Uğurun açuq olsun, 1 sağ-əsən varub gələsən, gələcəgin varsa!” - dedilər. Atasının-2anası- nın əlin öpdi. Qaraquc atına sıçrayub bindi.
3 Dün qatdı, yort eylədi. Üç gün dünli-günli 4 yortdı. Dərə- şam ucmdan keçdi, ol qardaşı tutılan 5 qorıya gəldi. Gördi kim, ilqıçı kafirlər yund güdərlər. Qılıc 6 çəküb altı kafir dəplədi, tov- lanbaz urub yundları 7 ürkitdi. Gətürüb ol qorıya qoydı. Dün qatmış, 8 üç gün-dünli yortmış yigit, qarannulı gözin 9 uyxu almış yigit, atmın çilbərini biləginə bağladı, yatdı-10uyudı.
Məgər kafirin casusı vardı. Gəlüb təkürə 11 aydır: “Oğuzdan bir dəlü yigit gəldi. İlqıçıları öldürdi.12 Yundları ürkitdi, gətürüb qorıya qoydı” Təkür 13 aydır: “Yaraqlu altmış adam seçin, varsunlar, tutub gətürsünlər”, - 1 dedi.
Altmış yaraqlu adam seçdilər, vardılar. Nagahandan altmış 2 dəmir donlu kafir oğlanın üzərinə gəldilər. Geyim qılcıdısın- dan, 3 at çığırmasmdan (məgər yigit ayğır binərdi), xanım, at 4 qulağı sağ olur, çəkübəni oğlanı oyardı. Oğlan 5 gördi kim, bir alay atlu gəlür, sıçradı. Adı görklü 6 Məhəmmədə salavat gə- türdi. Atma bindi. Qara donlu kafirə 7 qılıc urdı. Basdı qalaya qoydı. Yenə uyxusın 8 yenməyüb, yerinə varub yatdı-uyıdı. Genə atınun 9 çilbərin biləginə keçürdi.
Kafirlər, sağ olanları, 10 qaçaraq təkürə gəldilər. Təkür aydır: “Tu yüzünüzə, altmış kişi! 11 Bir oğlanı tutamadınuz!” - dedi. Bu kərrə yüz kafir 12 oğlanın üzərinə gəldilər. Ayğır yenə oğlanı oyardı. 13 Gördi, kafirlər alay bağlamış gəlürlər. D265 Oğlan durdı, 1 atma bindi. Adı görklü Məhəmmədə salavat gətürdi. Kafirə 2 qılıc qoydı, basdı qalaya tıqadı. Atmı döndərdi. 3 Genə mənzilinə gəldi. Uyxusın yenəmədi, gerü yatdı- uyıdı. 4 Atmın çilbərin yenə biləginə keçürdi. Bu kərrə at oğlanın 5 biləgindən boşandı, qaçdı.
Kafirlər yenə təkürə gəldilər. 6 Təkür aydır: “Bu qatla üç yüz varın!” - dedi.
Kafirlər aydır: “Varmazuz, 7 kökümüz kəsər, həpümiz qırar!” - dedilər. Təkür aydır: “Ya necə eyləmək gərək? 8 Varın, ol tutsaq yigidi çıqarın-gətürün. Dəpəgən köbini 9 süsə- gən yırtar. At verin, don verin!” - dedi.
Gəldilər. Əgrəgə 10 ayıtdılar: “Yigit, sana təkür himmət eylədi. Şunda bir dəlü yigit 11 yolçmın-yolıqçmın, çobanın- çolığın ətməgin alur. 12 Tut ol dəlüyi öldür, səni qoyu verəlim, var-get!” - dedilər. 13 “Xoş ola!” - dedi. Əgrəgi zindandan çı- D266 qardılar. Saçı-1 saqalmı yüldilər. Bir at, bir qılıc verdilər. Üç yüz kafir 2 ana yoldaşlığa verdilər. Oğlanın üzərinə gəldilər. Üç 3 yüz kafir gen yerdə durdılar.
Əgrək aydır: “Qanı ol dəlü yigit?”. 4 İraqdan göstərdilər. Əgrək aydır: “Gəlün varalım, 5 tutalım!” Kafirlər aydır: “Tə- kürdən buyruq sana oldı, sən var!” - 6 dedilər. Əgrək aydır: “Uşda uyur, gəlün varalım!” - dedi. 7 Kafirlər aydır: “Hay, nə uymaq, qoltuğı altından baqar, qalqar, bizə 8 gen yazuyı dar göstərər”, - dedi. Aydır: “İmdi mən varayım, 9 əlin-ayağın bağlayayım, andan siz gələsiz”, - dedi. Sıçradı, kafirlər 10 arasından çıqdı. At sürüb, bu yigidin üzərinə gəldi. 11 Atından
^*SB150SK**-
endi, çilbərini bir dala ilişdirdi. Baqdr gördi kim, 12 ayun on dördinə bənzər bir məhbub, ala gözlü gənc yigit burçuq-13bur- çuq dərləmiş, uyur. Gələndən-gedəndən xəbəri yoq. Dolandr, D267 1 başr ucrna gəldi. Gördi kim, belində qopuzr var. Çrqarub, 2
əlinə aldr. Soylamrş, görəlim, xanrm, nə soylamrş, aydrr:
Qalqubanr yerindən 3 duran yigit,
Yelisi qara Qazlrq atrn butun binən,
Arqubeli 4 Ala dağdan dünin aşan,
Aqrndrlr görkli suyr dəlüb 5 keçən,
Qarrplrğa gələn yaturmr olur?
Bənciləyin qarusrndan ağ əllərin 6 bağladuban,
donuz damrnda yaturmr olur?
Ağ saqallu babasrnr, 7 ağ birçəklü anasım
ağladuban bozladurmr olur?
Niyə yatursan, 8 yigit?
Gafil olma, görklü başrn qaldrr, yigit!
Ala gözün açğrl, 9 yigit!
Qadir verən dadlu canrn uyxu almrş,
Yigit, qarusrndan 10 qollarrnr bağlatmağrl!
Ağ saqallu babam, qarrcrq anam ağlatmağrl!
11 Nə yigitsən, Qalrn Oğuz elindən gələn yigit?
Yaradan haqqryçun 12 durr gəlgil!
Dörd yanrnr kafir bağladr, bəllü bilgil! - dedi.
D268 13 Oğlan sərmərdi uru durdr. Qrlrncrnrn belçağrna yabrşdr 1
kim, bunr çrrpa, gördi kim, əlində qopuz var. Aydrr: “Mərə kafir, dədəm Qorqud 2 qopuzr hörmətinə çalmadrm, - dedi, - əgər əlündə qopuz olmasaydr, 3 ağam başryçun, səni iki para qrlurdum”, - dedi. Çəkdi qopuzr 4 əlindən aldr oğlan burada. Soylamrş, görəlim, xanrm, nə soylamrş:
5 Alan sabah yerindən durduğum qardaş içün.
Ağ-boz atlar yorultmrşam 6 qardaş içün.
Qalanrzda tutsaq varmrdrr, kafir, degil mana?
7 Qara başrm qurban olsun, kafir, sana! - dedi.
Ulu qardaşı Əgrək 8 burada soylamış, görəlim, xanım, nə soylamış. Aydır:
Ağzın içün 9 öləyim, qardaş!
Dilün içün öləyim, qardaş!
Qalarda-qoparda 10 yerin sorar olsam, nə yerdir?
Qara gərdun içində yol arasan,
11 azsan, umun nədir?
Qaba aləm götürən xanlar kim? öovğa güni 12 öndin dəpən alpınuz kim?
Yigit, sənin baban kim?
Alp ər ərdən 13 adın yaşurmaq eyib olur, adın nədir, yigit? - dedi.
D269 Bir dəxi 1 soylamış, aydır:
Qaytabanım güdəndə sarvanımmısan?
Qaragücim güdəndə 2 ılqıçımmısan?
Ağayılım güdəndə çobanımmısan?
Qulağımda şırşıyan 3 naibimmisən?
Beşikdə qoyub getdigim qardaşcığımmısan?
Yigit, 4 degil mana!
Qara başım qurban olsun bu gün sana! - dedi.
Səgrək 5 burada ulu qardaşına soyladı. Aydır:
Qara gərdun içində 6 yol azsam,
umum, - Allah!
Qaba ələm götürən xanımız, - Bayındır xan!
Qırış 7 güni öndin dəpər alpımız, - Salur Qazan! Babam adın sorarsan, - Uşun 8 qoca!
Mənim adım sorar olsan, - Səgrək!
Qardaşım varmış, adı 8 Əgrək! - dedi.
Bir dəxi soyladı, aydır:
Qaytabanda güdəndə sarvanınam.
10 Qaraquçın güdəndə ılqıçınam.
Beşikdə qoyub getdigin qardaşınam, - 11 dedi.
Ulu qardaşı Əgrək burada soylamış, görəlim, xanım, necə 12 soylamış, aydır:
D270
D271
Ağzın içün öləyim, qardaş!
Dilün içün öləyim, 13 qardaş!
Ərmi oldun, yigitmi oldun, qardaş!
Qəriblığa qardaşın 1 istəyü
sənmi gəldin, qardaş!
Qalqubanı iki qardaş quca-2quca görüşdilər. Əgrək kiçi qardaşın boynm öpdi. 3 Səgrək daxı ağasının əlin öpdi.
Qarşu yaqadan 4 kafirlər baqışurlar, aydırlar: “Gürəşdilər, olamı? Bolay ki, bizimki 5 yenə”, - dedilər. Gördilər kim, qu- cışdılar-görüşdilər; Qazılıq atlar 6 binişdilər. Qara donlu kafirə at saldılar, qılıc yüritdilər. 7 Kafiri basdılar-qırdılar, qalaya dökdilər. Gəlüb yenə ol qorıya 8 girdilər. Yundları daşra çı- qardılar. Tavlanbaz urub, yundları 9 önlərinə bıraqdılar. Dərə- şam suyını dəlüb keçdilər. Dün qatdılar. 10 Oğuzun sərhəddi- nə yetdilər.
Qanlu kafir əlindən qardaşcuğm dartub 11 aldı. Ağ saqallu babasına muştçı göndərdi. “Babam mana qarşu 12 gəlsün!” - dedi.
Uşun qocaya çapar gəldi. “Muştluq! Gözün 13 aydın! Oğullarun ikisi bilə sağ-əsən gəldi”, - dedilər. Qoca 1 eşidüb şad oldı. Gumbur-gumbur davullar çalındı. Altun-2tuc borılar ağrıldı. Ol gün ala bargah otaqlar dikildi. 3 Atdan-ayğırdan, dəvədən buğra, qoyundan qoç qırıldı. Qoca bəg 4 oğullarına qarşu gəldi. Atından endi, oğlanlarıyla quca-quca 5 görüşdi: “Xoşmısız, əsənmisiz, oğullar?” - dedi. Günligi altunluca 6 odasına gəldilər. Şadlıq, yemək-içmək oldı. Ulu oğlına 7 dəxi görklü gəlin gətürdi. İki qardaş bir-birinə sağdıc oldılar, 8 gərdəklərinə çapub düşdilər. Murada-məqsuda irişdilər.
Dədəm Qorqud 9 gəlübən boy boyladı, soy soyladı:
Əvvəl-axır uzun 10 yaşın ucı ölüm!
Ölüm vaqtı gəldügində arı imandan ayırmasun!
11 Günahınuzı Məhəmməd Mustafa yüzi suyma
bağışlasun!
“Amin” 12 deyənlər didar görsün!
Xanım, hey!

İzahlar[redaktə]