Stalinlə ixtilal xatirələri/Moskvadan fərar

Stalinlə ixtilal xatirələri. Moskvadan fərar
Müəllif: Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Mənbə: Stalinlə ixtilal xatirələri. Məqalələr toplusu

Tam bu günlərdə Bakıdan yoldaĢlar gəlmiĢ, orada təĢkilatın vəziyyətinin düzəldiyini, “Müsavat” qeyri-leqal hərəkatının canlandığını bildirmiĢdilər. TəĢkilat arzu edərsə mənim xaricə çıxaraq orada milli hərəkatı təmsil edərək fəaliyyətə baĢlamanın faydalı olacağı qənaətində olduğunu bildirirdi. Digər tərəfdən, Moskvada qaldıqca ətalətə məhkum olunur və üstəlik Stalin taktikasının bizi “iĢə cəlb etmək” cəhdlərinə qarĢı daima sayıqlıq göstərmək məcburiyyətində qalırdıq. Yuxarıda qeyd etdiyim vəchlə inqilabın əvvəllərində bəzi misallarda gördüyümüz kimi Sovet hökumətinin müvəffəqiyyətilə öz kontrolunda olmayan bir sahəyə çıxmaq təsəvvürü də artıq meydandan qalxmıĢ olurdu. Yeganə çarə qaçmaqdı. Günün aktual məsələsi bu fərarı təĢkil etmək və planı müvəffəqiyyətlə tətbiq etməkdi. Bunun üçün Moskvada qalıb, mədəniyyət sahələrində olsa da, iĢləməyə qərar vermiĢ kimi davranmaq təsəvvürünü yaratmaq üsuluna keçdim. Bu məqsədlə “Vostok” adı ilə Pavloviçin idarəsində çıxan qalın bir məcmuədə nəĢr edilmək üçün Sasanilər dövründəki məĢhur Məzdək hərəkatı haqqında məqalə qələmə aldım. Məlum olduğu üzrə, Məzdək Sasani Qubad zamanında peyda olmuĢ bir kommunist peyğəmbəri idi ki, təlimi ilə Ģahı öz dininə döndərmiĢ, məmləkətində mallarla qadınların ictimailəĢməsini nəzərdə tutan kommunist məzhəbinin rəsmən qəbulunu təmin etmiĢdi. Sonra ƏnuĢirəvanın qəti bir müdaxiləsi ilə bu məzhəb tərəfdarları payaya keçirdilmiĢ, Məzdək də edam edilmiĢdi. NəĢr üçün verdiyim bu elmi məqalə ilə birlikdə bir də Azərbaycan tarixinin tədqiqi ilə məĢğul olduğumu irəli sürərək, Leninqradda Elmlər Akademiyası kitabxanasında Azərbaycan tarixi ilə əlaqədar xüsusi bir neçə əlyazmanı tədqiq etmək üçün ġərq Dilləri Ġnstitutunda yay istirahətindən istifadə edərək Leninqrada getmək məqsədilə məzuniyyət aldım. Leninqradda Leninqrad ġərq Dilləri Ġnstitutunun yayda boĢ olan sinif otaqlarından birində yerləĢərək Akademiya kitabxanasına gedir və baĢda prof. Marr, Bartold və sairə olmaq üzrə akademiya professorları ilə görüĢərək, Azərbaycan tarixi və ədəbiyyatına aid mövzular üzrə söhbətlər etməklə Leninqrada gəliĢin həqiqi məqsədini pərdələyə bildim. Əl altından hələ Moskvada ikən görüĢdüyüm dostlarımdan aldığım tövsiyələrə görə, xüsusilə mərhum Musa Begiyevin vasitəsilə Fin körfəzi üzərindən Finlandiyaya keçmək planının həyata keçməsi təfərrüatını hazırlamağa baĢladım. Leninqraddakı tatarların bu xüsusda təcrübələri vardı. Məndən əvvəl bu təcrübədən prof. Sədri Maqsudi Arsal, redaktor Abdulla Taymas bəylər istifadə etmiĢdilər; və Helsinqforsa çıxaraq sovet cəhənnəmindən qurtarmıĢdılar. Fəqət onlar qaçarkən qıĢ mövsümü idi. Körfəz donmuĢ və qarla örtülmüĢdü. Bu yolu onlar xizəklə keçmiĢdilər. Ġndi isə mövsüm məktəblərin tətilə buraxıldığı bir yay mövsümüdür. Körfəzdən ancaq bir qayıqla keçmək olar. Bütün məsələ etibarlı bir qayıqçı tapmaqda idi. Musa Begiyev məni Fin körfəzinin kənarında bir tatar evinə gətirdi. SözləĢilən fin qayıqçıları gecənin yarısında bu evə yanaĢacaq, məni götürüb yola çıxacaqdılar. Gəldiyimiz evdə bir tatar müsafirinə rast gəldim. Demə bu, 1917-ci ilin mayında Moskvada toplanan məĢhur Müsəlman qurultayının nümayəndələrindən imiĢ. Məni dərhal tanıdı. Qurultaydakı müvəffəqiyyətlərimdən həyəcanlı danıĢmağa baĢladı. Mən tez mövzunu dəyiĢdirdim, tarixi xatirələrin canlandırılması vaxtının olmadığını ona hiss etdirdim (konspirasiya Ģəraitində 1917-ci il Moskva Müsəlman qurultayının nümayəndələrinə bu ilk təsadüf deyildi). SözləĢilmiĢ saatda qayıqçılar gəlmədilər. Mütləq bir hadisə oldu, deyə məni narahatlıq bürüdü. Ertəsi gün oradan dərhal uzaqlaĢmaq, baĢqa bir yerdə qalmaq lazım gəlirdi. Ġkinci bir qayıqçı tutuldu. Bu dəfə göz önündəki bağ evində deyil, Ģəhər kənarındakı bir fin kəndində qalacaq, gecənin hamının yatdığı bir vaxtında kimsəyə sezdirmədən sahilə enəcək və qamıĢlıqda əvvəldən gizlədilmiĢ qayığa minərək dənizə çıxacaq və beləliklə Fin körfəzini keçərək qarĢıdakı Finlandiya sahilinə çıxacayıq. QərarlaĢdırılmıĢ saatda müəyyən edilmiĢ bir fin kəndindəyik. Biri qoca, digəri gənc iki fin qayıqçısı bizi götürəcək. Qoca bir az rusca bilirsə, gənc yalnız fincə danıĢır. Müqəddəratımızı bunların əlinə təslim edəcəyik. Kəndlinin daxmasına girincə bir sürprizlə qarĢılaĢıram. Burada biri qız, digəri oğlan iki tatar uĢağı var. Bunlar da mənimlə bərabər yolçuluq edəcəkdilər. Ana-ataları o tərəfdə olan bu uĢaqları öz ailələrinə qovuĢdurmaq vəzifəsini də insanlıq naminə mən öhdəmə götürməliyəm. Əvvəlcə bilsəydim, təbii, üzərimə belə bir külfəti almazdım. Fəqət indi olan oldu, keçən keçdi qarĢısındayam. Gecənin yarısında qumlar üzərində adətən sürünərək qamıĢlığa gəldik. Finlər qayıqlarını qamıĢlıqlardan çıxardılar; iki uĢaq ilə bərabər məni də qayığa mindirdilər. Bizi ötürməyə gələn tatarlarla vidalaĢaraq, səssizcə dənizə çıxdıq. Qoca qayıqçı əvvəlcədən mənə xəbərdarlıq etmiĢdi. DanıĢmayacaqdıq, səs salmayacaqdıq. Çünki su keçiricidir. Səsimizi KronĢtad müĢahidə qülləsi dərhal eĢidər. Projektorla olduğumuz nöqtəni tapar və qayığımızı pulemyot atəĢinə tutar. Hərəkət etdiyimiz gecə yağmurlu bir gecə idi. Uzun zaman Ģimalın məĢhur aydın gecələri keçsin deyə gözləmiĢdim. Aydın gecələr keçmiĢ, arxasından aydınlıq gecələr baĢlamıĢdı. Daha gözləyə bilməzdim. Çünki məzuniyyətimin vaxtı qurtarır, Moskvaya qayıtmağımın gecikməsi Ģübhəyə səbəb olar; bütün planım alt- üst olardı. Onun üçün yağmurlu bir gecəni xüsusi seçmiĢdim. Gecə saat 12-dən sonra dənizə çıxmıĢ, səhər saat 7 radələrində dan yeri ağararkən fin sahilinə yaxınlaĢırdıq. Yandan əsən namünasib bir külək bizi təkrar rus sərhədinə apara bilər narahatlığı içindəyik. Qayığımız sahilə yanaĢar-yanaĢmaz silahlı fin gözətçiləri bizi tuturlar. Oradan Feriokidəki qarantində on beĢ gün qaldıqdan sonra Helsinkiyə; Helsinkidə bir aya qədər tatar koloniyasının müsafiri olduqdan sonra Almaniyaya, oradan Parisə, Parisdən də Ġstanbula gəldim. Ġstanbul o zaman hələ müttəfiq ordularının iĢğalı altında idi. Fəqət eyni zamanda Ģəhərdə milli qüvvə nümayəndəsi vardı və polis də Ankara hökumətinin əlində idi. Burada yoldaĢlarla birləĢərək milli nəĢriyyata qərar verdik və ilk iĢ olaraq Stalinə, surəti aĢağıda dərc olunan məktubu göndərdim:

Stalinə məktub

“Möhtərəm Stalin, QurtuluĢum dostlarım üzərində xoĢ bir heyrət təsiri buraxmıĢdır. Onlar, təbii, haqlıdırlar. Fəhlələrdən bir çoxu müsavatçı olduqları üçün güllələnmədilərmi? Bu saatlar daxilində, adı çəkilən partiyanın rəisi olmaq hesabilə mənim qurtuluĢum bir növ möcüzə imiĢ. Vaqiənin tərifi, bu təbirə layiqdirsə, insaf tələb edir, qeyd edim ki, bu möcüzənin səbəbi-kəraməti Sizsiniz; çünki keçmiĢ dostluğu unutmayaraq məni Bakı zindanından çıxarmağa lüzum gördünüz. Moskvada olduğum iki il əsnasında dostluğumuzdan faydalandım. Bəzi məhrumiyyətlərə məruz qaldımsa da bunlar hər kəsin ümumiyyətlə yükləndiyi məhrumiyyətlərdən ibarət olub, mənə aid bir xüsusiyyətə malik deyildir. Əksinə, bəzən elə olurdu ki, bir sıra imtiyazlardan belə faydalanırdım. Bunun üçün Sizə təĢəkkür edirəm. Moskvadan ayrılarkən Sizinlə görüĢə bilmədim. Çünki Rusiyanı gizlincə tərk etməyə qərar vermiĢdim. Bu hərəkətimdə Sizə qarĢı hörmətsizlik görməyəcəyinizə ümid edirəm. Səfər üçün icazə istəmədim; iĢin mənfi tərəfini mülahizə etdim. Bəlkə Siz icazə verməzdiniz; o zaman hər nə cür olsa da Rusiyanı tərk etmək haqqındakı qərarımdan tamamilə vaz keçmək lazım gəlirdi. Halbuki bu, mənim üçün mümkün olan iĢ deyildi. Çünki bu, özümü rədd etmək və əbədi olaraq tam bir fəaliyyətsizliyə məhkum etmək demək idi. Eyni zamanda bu, Rusiyada cərəyan edən hadisələrin və hüsulə gəlməkdə olan halın dilsiz bir müĢahidi qalmaq olardı. Hazırda Rusiyada hüsulə gələn hadisələr isə bundan yüz il əvvəl cərəyan edən hadisələrdən baĢqa bir Ģey deyildir. Yüz il əvvəldə olduğu kimi indi də Rusiya müstəmləkələri bir yerə toplamaqdadır. Taleyin hökmü ilə hakimiyyəti ələ keçirmiĢ kommunist firqəsi ideologiyanın bütün cəbhələrində geri çəkilə-çəkilə keçmiĢ rus imperiyasının bərpası fikrinə dayandı. Bu fikir isə firqənin ideoloji Ģüarlarından ziyadə hakim olduğu mühitin cahangiranə təmayüllərindən doğmuĢ bir sıra mənafe və hədəfə malikdir. Bir hökumətin rəsmi ideologiyası zadəgan Ģovinizmindən fəhlə kosmopolitizminə təbəddül edərsə, bundan məsələ çox da dəyiĢməz və ən sonunda geridə qalmıĢ və az inkiĢaf etmiĢ millətlərin milliyyətlərindən məhrum olmasına (denasionalizə olması), digər bir milliyyətə təmsilləri (assimilizə olmaları) kimi bir nəticəyə səbəb olur. Yerli fəhlə (proletariat) sinfinə istinad iddiasilə əldə silah Qafqaz və Türküstan kimi ucqar vilayətlərdə əmələ gəlmiĢ olan demokratik siyasi təĢəkkülləri iĢğal etdiyiniz zaman ümumiyyətlə, sabiq imperiyanın çarizm siyasətiylə ruslaĢdırılmıĢ müstəmləkə Ģəhərlərindəki rus fəhləsindən ibarət ən kiçik azlığın arzusuna uyğun olaraq böyük bir çoxluq təĢkil edən yerli əhalinin ən qanuni bir haqqını kobud bir surətdə çeynəmiĢ olursunuz. Fəhlənin Azərbaycan və ya Türküstanda diktatura elan etməsinin Moskva diktaturasından baĢqa bir Ģey olmadığı günəĢ kimi aĢkardır. Əski Petroqrad dövrünün siyasəti də bundan baĢqa bir Ģey deyildi. Ucqar vilayətlərin muxtariyyat Ģəklindəki zahiri görünüĢü də ciddi bir Ģey ifadə etməz. Azərbaycan xanlıqlarının ilk Qafqaz “namesnikləri” (caniĢinləri) zamanındakı istiqlalları indiki Qafqaz cümhuriyyətlərinin “Zakkraykom” (Zaqafqaziya vilayət komitəsi) baĢ katibləri zamanındakı istiqlallarından heç də az deyildi. Ortadakı fərq olsa-olsa, indiki cümhuriyyətlərin dağılması prosesi ozamankı xanlıqların dağılma prosesindən daha artıq olmasından ibarətdir. BolĢevik partiyasının mərkəziyyətçi olduğunu bildiyimdən bu partiyanın növü özünəməxsus bir imperialist olduğunu sezmiĢ və zəruri bir dəyiĢikliyə keçə biləcəyini daha əvvəl söyləmiĢdim. Qeyri-ixtiyari müĢahidəçi durumunda olduğumdan bu dəyiĢmə gözlərimin önündə baĢ verirdi. Moskvada olduğum iki il ərzində mən ġərq millətlərinin və xüsusilə türk ellərinin nicatının yalnız özlərində, özünü bir millət kimi tanımalarından ibarət olduğuna qəti surətdə inandım. Bunun üçün sisteminizdə millətin özünə bəslədiyi bu inamın kökündən yox edildiyini və milli anlamının milli inqilab anlamına təbdil edildiyinə soyuqqanlı baxa bilmirdim. Sizin istədiyiniz bu mübadilə baĢ tuta bilməz. ġərq millətləri kommunist həyatı ilə deyil, öz milli həyatları ilə yaĢamaq istəyirlər. Bu məqsədlə də onlar özlərini əsir edən qüvvələrə qarĢı mübarizə aparırlar və bu mübarizələrində onlara yardım edə biləcək müttəfiqlər axtarırlar. Bir zaman onlar Vilsonun prinsiplərinə inandılar; sizin Ģüarlarınız isə onlara daha cəlbedici göründü. Fəqət, heyhat, Vilson prinsipləri Versal, Trianon və Sevr müqavilələrinə müncər oldusa, sizin Ģüarlarınız da Ukrayna, Türküstan və Qafqazın yenidən istilası ilə nəticələndi. Buna görə də vətənim Azərbaycanın sizin iĢğal və əsarətinizə qarĢı mübarizəyə qəhrəman Türkiyənin Antantaya qarĢı yürütdüyü mücadilə qədər bir haqqı vardır. Öz siyasi əqidəmə sadiq qalmaqla bərabər, mən eyni zamanda Sizin də xeyirxahınız qalır, Ģəxsinizə qarĢı ehtiram hissi bəsləyirəm. Nəticədə mənə qarĢı göstərdiyiniz əlaqəni heç bir zaman unutmayacağıma inanmanızı xahiĢ ilə Sizə yaxĢı bir xidmət göstərmək fürsətini can-dildən təmənni etdiyimi ərz edirəm. Ehtirami-tamla: Rəsulzadə Məmməd Əmin. Yanvar 1923 (bu məktub vaxtilə Ġstanbulda çıxan 23.1.1923-cü il tarixli və 5 nömrəli “Yeni Qafqaziya” dərgisində nəĢr olunmuĢdur).

Dostların müqəddəratı

Möhtərəm oxucular, yuxarıdan bəri hekayəsini anlatdığım sərgüzəĢtlərimdə daima digər iki dostumla - Məhəmməd Əli və Abbasqulu ilə birlikdə olduğuma Ģübhəsiz diqqət yetirmisiniz. Moskvada Preçirtenski bulvardakı mənzildə bərabər yaĢayırdıq. Mən fərara qərar verib, bir fin qayığı ilə Finlandiyaya qaçdığım zaman onların baĢına nələr gəldi, deyə soruĢa bilərsiniz. Mən Moskvadan məzuniyyət alıb, Leninqrada yola düĢdüyüm zaman Məhəmməd Əli Narkomnats yanında mövcud olan bir kooperativin nümayəndəsi kimi Bakıda idi. Abbasqulu da sonradan bir məzuniyyət uyduraraq mən Leninqradda ikən Moskvadan Bakıya getmiĢdi. Fin sahilinə çıxdığımı aramızda qərarlaĢdırdığımız bir vasitə ilə Bakıya bildirəcəkdim. Mənim fin qayığı ilə salamat sahilə çıxdığım xəbərini alınca, hər iki yoldaĢ dərhal əvvəlcədən hazırlanmıĢ olan bir türkmən qayığına minərək Xəzər dənizinə çıxmıĢ və günlərlə su üzündə qalaraq, nəhayət, Ġranın Pəhləvi (o zaman Ənzəli) limanına varmıĢdılar. Yox olmağım Moskvada bir neçə gün sonra aydın olmuĢsa da heç bir iz əldə edilməmiĢ, iĢ sadəcə, bir çox təhqiqatlar, istintaqlar və həbslərə müncər olmuĢdur.

Təfsirə möhtac olmayan bir fərq

Moskvadan fərar özbaĢına anladılacaq çox həyəcanlı bir sıra təfərrüata maliksə də əsl mövzu ilə az əlaqəsi olduğundan burada təsvirdən vaz keçir, yalnız üzərimdə çox böyük bir təsir buraxan, biri Sovet Rusiyası, digəri azad və müstəqil Finlandiyaya aid iki tablonun təsvirindən burada özümü saxlaya bilməyəcəyəm. Moskva yolunda bəzi stansiyalarda qatarımız dayanır, biz bəzən bayıra çıxır, ətrafı seyr və tədqiq edirik. Bir dəfə Don çayı üzərindəki Rostovdakı böyük Ģose yolunu gəzmiĢ, zəruri ehtiyac Məhəmməd Əlini sıxıĢdırdığından su tökməyə məhrəm bir yer axtararkən rostovlulardan birisi bizə Marksın müvəqqəti heykəli arxasına getməmizi tövsiyə etmiĢdi. Öncə Ģübhə ilə qarĢılaĢdığımız bu təklifdə sonradan Ģübhəli heç bir Ģey olmadığını Ģəxsən görmüĢ, heykəlin arxa tərəfinə yaxınlaĢınca buranın həqiqətən də bir həla olduğuna heyrət etmiĢdik. Xarkovda gördüyümüz mənzərə isə daha əcaibdi. Stansiya ətrafında marksizmin böyük mürĢüdü və bolĢevik inqilabının ən çox sitayiĢ olunan ideoloji simvolu Marksın gipsdən yapılmıĢ qoca büstünün ağacdan olan əsasının yanları Qızıl Ordu nəfərlərinin ifrazatı ilə pislənmiĢdi. Bu mənzərə kommunist inqilabı ünsürləri ilə kommunist idealı arasındakı mənəvi rabitə haqqında bizə qəti və aydın bir fikir verirdi. Finlandiya Sovetlərə qarĢı istiqlal mübarizəsi aparmıĢdı və bu mücadilədə öz istiqlal və hürriyyətini Lenin hökumətinə qəbul etdirmiĢdi. Finlandiya istiqlal hərbində Ģəhid düĢənlərin qardaĢ məzarları üzərində Finlandiya paytaxtı Helsinkinin mərkəzində bu məmləkətə xas qranitdən bir abidə qoyulmuĢdu... Finlandiyaya çıxdıqdan sonra Helsinkidəki çox sevimli və müsafirpərvər tatar koloniyasına qonaq qaldığım bir ay əsnasında hər gün yolum bu Ģəhidlikdən keçirdi. Hər dəfə keçəndə burada etinalı və minnətdar əllərin qoyduğu yeni çeĢidli saxsılar tapırdım. Sovetlərdə gördüyüm Marks abidəsinin halı ilə Helsinkidəki bu Ģəhidliyin vəziyyətinin müqayisəsi təfsirə möhtac olmasın gərək!..