Ölülər/Birinci məclis

Ölülər. Birinci məclis Müəllif: Cəlil Məmmədquluzadə

İkinci məclis→

Hacı Hәsәnin evi. İskәndәrin otağı, küncdә dәmir kravat, qabağında köhnә miz, üstündә bir-iki kitab; mizin yanında iki köhnә stul.

C ә l a l vә M ü ә l l i m diz üstә qabaq-qabağa oturub dәrs oxuyurlar.

C ә l a l (qabağında kitab, duruxa-duruxa oxuyur). Mara çe töhfә adәrdi.

M ü ә l l i m (ucadan). Avәrdi!

C ә l a l. Avәrdi. Küft. Bәxatir. Bәxatir daştәm ki, çün bәdәr xәt....

M ü ә l l i m (ucadan). Bәdirәxt!

C ә l a l. Bәdirәxt gül rәsmi damәni, damәni pәr künәm....

M ü ә l l i m (ucadan). Pür künәm.

C ә l a l. Pür künәm hәdiyeyi әshabra, әshabra çün rәsidәm buy gülәm çәndan mәst gәrd ki, damәnәm, damәnәm öz dәst bәrfәt.

M ü ә l l i m (ucadan). Berәft!

C ә l a l. Әz dәst berәft, ey mürği sәhәr, eşqi zipәrvanә, zipәrvanә....

B i r k i ş i (mәşәdi paltarında tәlәsik girir içәri vә tövşüyә-tövşüyә ucadan). Hacı Hәsәn әmi evdә?...

C ә l a l (kişiyә). Ağam gedib bazara.

Kişi çıxıb gedir. Müәllim tәәccüb ilә baxır onun dalınca.

C ә l a l (yenә oxuyur). Zipәrvanә beyamu, beyamuz ... ganә ... suxtәra....

M ü ә l l i m (ucadan). Düz oxu, kon suxtәra ... şeri qәlәt oxumazlar.

C ә l a l. Kon suxtәra can şüd, can şüd avaz nәyamәd....

İskәndәrin sәsi gәlir: “Mars, Mars! Mars!” deyib iti çağıra, çağıra girir içәri.

C ә l a l (oxuyur). Kon suxtәra, kon suxtәra ... (İskәndәrә) Dadaş, çıx get, qoy dәrsimi oxuyum.

İskәndәr itin qulaqlarından yapışıb, istәyir çәkә içәri. İt dartınıb gәlmir.

C ә l a l (İskәndәrә). Sәn allah, dadaş, iti çağırma içәri; qoy dәrsimi oxuyum.

İskәndәr itdәn әl çәkib, çox hәvәsli vә kefli, şlyapasını kravatın üstünә çırpıb, başlayır papiros eşmәyә.

M ü ә l l i m (İskәndәrә). Xudahafiz. İskәndәr bәy. Yaxşı oldu tәşrif gәtirdiniz. Tәvәqqe elәyirәm mirzә Cәlala nәsihәt elәyәsiniz ki, dәrslәrinә can yandırsın.

İ s k ә n d ә r (oturur kravatın üstündә). Baş üstә, baş üstә, nәsihәt elәrәm. Amma bunu de ki, mәnim sözümә qulaq asan kimdi? Odu, allahın iti dә mәnim sözümә baxmır; nә qәdәr elәdim, içәri girmәdi. Xa ... xa ... xa ... (qah-qah çәkib gülür).

M ü ә l l i m. Yox, elә buyurma. Mirzә Cәlal ağıllı oğlandı; mirzә Cәlal sәnin sözünә baxar; ondan ötrü ki, bu qәdәr zәhmәti ki, mәn onun yolunda çәkirәm, atası çәkir, gәrәk bu da elә rәftar elәyә ki, bu zәhmәtlәr sәmәrәsiz qalmayalar. Mәgәr mirzә Cәlal görmür ki, elmsiz insan bir qәpiyә dәymәz? İnsanın ki, elmi olmadı, onun nә qәdr-qiymәti ola bilәr vә nә hörmәti ola bilәr.

İ s k ә n d ә r (ucadan qah-qah çәkib gülür). Mәgәr mirzә Cәlal görmür ki, elmli insan bir qәpiyә dәymәz? Xa ... xa ... xa ... hәr kәsin ki, elmi var, onun hörmәti yoxdu; hәr kәsin ki, hörmәti var, onun da elmi yoxdu. Xa ... xa ... xa.... İnsan ona deyәrlәr ki, nә elmi ola, nә hörmәti ola. Xa ... xa ... xa....

M ü ә l l i m (Cәlala). Yox-yox, İskәndәr bәy zәrafәt elәyir; әlbәttә, zәrafәt elәyir.

C ә l a l (müәllimә). Mirzә, vallah dadaşım genә keflidi.

İ s k ә n d ә r (tez durub gәlir Cәlalın yanına). Mәn? Mәn? Mәn kefliyәm?

Ağzını Cәlalın ağzına tutub, "hu, hu, hu" elәyir. Hanı? Mәn kefliyәm?

C ә l a l. (başını kәnara çәkib üzünü turşudur). Vallah, dadaş, genә çaxır içmisәn.

İ s k ә n d ә r (gülә-gülә ucadan). Yalan deyirsәn, vallah yalan deyirsәn! Çaxır içmәmişәm araq içmişәm! Gördün yalan deyirsәn! Xa ... xa ... xa!...

M ü ә l l i m (ayağa durub, Cәlala). Çünki bu gün dәrsini yaxşı bilmirsәn, dәxi mәn dә sәnә tәzә dәrs vermirәm. Haman dәrsi sabah soruşacağam.

B i r k i ş i (mәşәdi paltarında qapıdan tәlәsik girib, tövşüyә-tövşüyә ucadan). Hacı әmi evdә?

C ә l a l (kişiyә). Evdә deyil.

Kişi gedir. Hәyәtdә it hürür kişinin üstünә.

İ s k ә n d ә r (qapıya tәrәf gedib). Küş, küş, küş! Xa ... xa ... xa! Küş, küş, küş! Xa ... xa ... xa! Mars, Mars, Mars! Fut, fut, fut! (İti muşqurur).

C ә l a l (İskәndәrә). Vallah, dadaş, ağam gәlәndә deyәcәyәm ki, dadaşım iti küşkürürdü adamların üstünә.

İ s k ә n d ә r (bir qәdәr Cәlala baxandan sonra). Mәn dә deyәcәyәm ki, Cәlal dәrsini bilmirdi. Xa ... xa ... xa! (Gülüb qurtarandan sonra bir az baxıb, gәlir Cәlalın yanına). Yox, yox, demәnәm, demәnәm. Sәn bilirsәn ki, mәn sәni çox istәyirәm (üzünü әllәyir). Amma dadaşının sözünә baxmamaqda bir az yaxşı elәmirsәn. İndi mәsәlәn, bu kitabı qoyubsan qabağına, oxuyursan (Kitabı götürür әlinә). İndi yәqin ki, ağan bu kitaba üç abbası, bәlkә hәlә dörd abbası, ya bir manat verib, alıb, sәn axmaq qabağına qoyub oxuyursan. Amma o pulları aparıb Karapetә versәydin, sәnә iki şüşә Smirnov arağı verәrdi. Sәn dә gәtirib verәrdin İskәndәr dadaşına. Mәn qoyardım cibimә. Birini sәhәrdәn içәrdim axşama kimi sәnin sağlığına, birini dә axşamdan içәrdim sәhәrә kimi mirzәnin sağlığına. Siz sağ olardınız, mәn dә kef elәrdim (müәllimә tәrәf). Mәn ölüm, mirzә, doğru demirәmmi? Xa ... xa ... xa!...

M ü ә l l i m. Bağışlayın, İskәndәr bәy, hәrçәnd bәndәnin tәrәfindәn küstaxlıqdır sizә nәsihәt elәmәk, amma uşaq tayfasına o cür sözlәri demәyiniz bir az bicadır. Siz qardaşınıza demәkdәn ki, sәy elә, elm dalınca get, başlayırsız ona lazım olmayan nәsihәtlәri elәmәyә.

Cәlal istәyir kitabı onun әlindәn ala, o da vermir.

İ s k ә n d ә r. Xa ... xa ... xa!... (Cәlala). Elm dalınca get. Xa ... xa ... xa! Elm dalınca get. Yavaş, yavaş, qulaq as, gör nә deyirәm.

B i r m ә ş ә d i (tövşüyә-tövşüyә içәri girib, ucadan). Hacı Hәsәn әmi evdә?

İ s k ә n d ә r. Evdәdi, evdәdi.

C ә l a l (mәşәdiyә). Dadaşım yalan deyir, ağam gedib bazara.

M ü ә l l i m (mәşәdiyә). Nә var, nә xәbәrdi?

Məşәdi dinmәyib gedir.

İ s k ә n d ә r (әlindә kitab, qaçır mәşәdinin dalınca). A kişi, getmә, hacı evdәdi, getmә. Mars, Mars, Mars! Küş, küş, küş! Qoyma getdi. Fut, fut, fut! Aha, aha, fut! Küş, küş, küş! (Ayaqlarını yerә döyür).

M ü ә l l i m (istәyir çıxıb gedә). Hәlә ki, xudahafiz (Çıxıb gedir).

İ s k ә n d ә r (gülә-gülә müәllimin dalınca). Mirzә, getmә! Mәn ölüm getmә, gәl Cәlala elm öyrәt. Oxusun alim olsun.

C ә l a l (İskәndәrә yavıq gәlib). Dadaş, ver kitabımı.

İ s k ә n d ә r (çox ucadan vә hirsli). Cәhәnnәm ol!

Cәlal qorxub qaçır eşiyә.

(İskәndәr bir az onun dalınca baxandan sonra, gedib oturur kravatın üstündә vә bir cibindәn araq şüşәsini vә o biri cibindәn bir balaca stәkan çıxarıb, başlayır töküb içmәyә, sonra kitabı açıb baxır).

İ s k ә n d ә r (kitaba). Tanıyıram sәni. Mәn dә sәni bir az oxumuşam. On beş il bundan irәli hәmin otaqda mәn dә sәni oxumuşam (oxuyur). "Mәlikra on nәsihәt sudmәnd amәd vә әz sәri-xuni-u dәr güzәşt"^[1]. Mәnim dә müәllimim mәnә nәsihәt elәrdi ki, bala, sәy elә, dәrslәrini yaxşı öyrәn. Amma bu dılğırların heç birindәn eşitmәdim ki, desin: bala, adam ol. Hәr kәsә rast gәlirsәn, elә bunu eşidirsәn ki, elm oxu, alim ol. Amma mәni bir başa salan yoxdur ki, axır, bu elm, elm nә demәkdir? Elm ona deyәrlәr ki, indi birisi bu şüşәni çәkә başına, hamısını içә, (içir). Pah! Puf! (üzünü turşudur). Bax, elm--buna deyәrlәr.

C ә l a l (başını qapıdan uzadır içәri). Dadaş, vallah, ağam gәlәndә deyәcәyәm.

İ s k ә n d ә r (stәkaşı vә şüşәni qoyur cibinә) Cәlal, Cәlal, bura gәl, gör sәnә nә deyirәm.

C ә l a l. Gәlmirәm, sәn keflisәn.

İ s k ә k d ә r. Cәlal, bilirsәn Sokrat nә deyirmiş?

C ә l a l. Sokrat kimdi?

İ s k ә n d әr. Sokrat bir adam idi; çoxdanın adamı idi. Çox, çox çoxdanın adamı idi. Sokrat deyәrmiş ki, "mәn dәrs oxumamış elә xәyal elәrdim ki, dünyada bir zad bilirәm; amma elm oxuyandan sonra yәqin elәdim ki, heç zad bilmirәm". Xa ... xa ... xa! Yәni araq içmәyi dә bilmirәm! Cәlal, ay Cәlal! İndi sәn mәndәn qaçırsan, deyirsәn ki, mәn kefliyәm; amma and olsun Qara ağac pirinә ki, sәn dә mәnim kimi dәrs oxuyub qurtarandan sonra, başlayacaqsan İskәndәr dadaşın kimi küplәrin dibindә yatmağa. Xa ... xa ... xa!...

N a z l ı (qapıda görsәnir). Dadaş, sәn allah az iç bu zәhrimarı!

İ s k ә n d ә r. Baş üstә, bax, mәnim bu gözlәrim üstә (әlini qoyur gözünә).

N a z l ı. Vallah, yalan deyirsәn.

İ s k ә n d ә r. Vallah, yalan demirәm. Nә qәdәr ki, sәn burada durubsan, bir tikә dә içmәrәm, amma doğrudan doğrusu elә ki, buradan gedibsәn, içәcәyәm.

N a z l ı (gәlib yapışır İskәndәrin әlindәn). Mәn dә sәnin yanından getmәnәm.

İ s k ә n d ә r (Nazlını qucaqlayır). Ey mәnim gözәl bacım Nazlı. Sәhәrdәn axşama kimi oturubsan evdә, anandan bozbaş bişirmәk dәrsi alırsan, amma mәnim yanıma gәlmirsәn ki, gәzdiyim şәhәrlәrdәn sәnә nağıl elәyim, görәsәn dünyada nә var, nә yox! Bax, hәyәtdә gün çıxıb; sәn ki, o günü görmәyәcәksәn, nәyә lazımdır onun işığı? Çöldә otlar göyәrib, ağaclar çiçәk açıb, amma nәyә lazımdır sәnsiz o çiçәklәr, o çәmәnlәr? Sәnin burnu fırtıqlı balaca qardaşların (Cәlal vә Nazlı gülür) gedirlәr arxların kәnarında yonca yığıb yeyirlәr, amma sәn evdә oturub, saqqız çeynәyirsәn. Evdә bitli bacılarınnan әl-әlә verib, atılıb-düşürsәn vә deyirsәn: haquşka ha haquşka! Bir yarım var haquşka, uzun әtәk haquşka! Xa ... xa ... xa!... (Cәlal vә Nazlı gülürlәr). Mәnim istәkln Nazlı bacım! Gәl yapışım әlindәn, baş alıb bu vilayәtdәn çıxıb, qoyub gedәk. Dәm qәnimәtәst. Dәxi niyә durubsan?

Dәxi nә yaşınmaq, nә bürünmәk, nә utanmaq?
Bәsdir bu dayanmaq!

Allaha şükür, lalә yanağında eyib yox,
Qaşında, dәhanında, dodağında eyib yox,
Bir zәrrәcә zülfündә, buxağında eyib yox,
Dәxi nә yaşınmaq, nә bürünmәk, nә utanmaq?
Bәsdir bu dayanmaq!^[2]

Hacı Hәsәn çox havalı vә lәhlәyә-lәhlәyә girir içәri. Nazlı vә Cәlal gedirlәr.

İ s k ә n d ә r. Ata, nә xәbәr?

H a c ı H ә s ә n (bir az fikir elәyәndәn sonra başını qalxızıb). Deyirlәr Kәrbәlayı Fәtullah dirilib.

İ s k ә n d ә r (tәәccüblә başını atasına tәrәf әyib). Necә?

H a c ı H ә s ә n. Deyirlәr Kәrbәlayı Fәtullah dirilib.

İ s k ә n d ә r (tәәccüblә). Necә Kәrbәlayı Fәtullah?

H a c ı H ә s ә n. Hacı Rüstәm әmivin oğlu Kәrbәlayı Fәtullah.

İ s k ә n d ә r. O ki, Xorasanda ölmüşdü?

H a c ı H ә s ә n. Hә, hә ... haman Kәrbәlayı Fәtullah.

İ s k ә n d ә r. Yәni lap dirilib, qәbirdәn çıxıb eşiyә?

H a c ı H ә s ә n (hövsәlәsiz). Hә, hә, dirilib.

İskәndәr düzәlib, üzünü çöndәrir kәnara vә istәyir gülmәyini saxlasın, amma tab gәtirә bilmәyib, birdәn qah-qah çәkib gülür vә qaçır eşiyә.

H a c ı H ә s ә n (tәәccüblә onun dalınca baxa, baxa). Allah sәnә lәnәt elәsin! Budu, bu da bizim oxumuşlarımız! Yәqin ki, genә keflidir. Yәni heç kefli dә olmasa, belә şeylәrә inanmaz. Heç bir şeyә inanan deyil; nә allahı tanıyır, nә peyğәmbәri tanıyır. Öz ağırlığı qәdәrincә oxumağına pul qoymuşam, on il gedib, nә bilim, hansı cәhәnnәmin dәrәsindә dәrs oxuyub; indi gör axırı nә günә qalıb? Hәlә bir para namәrdlәr müsәlmanlara mәzәmmәt elәyirlәr ki, uşaqlarını dәrsә qoymurlar. Bu da sәnә dәrs! İndi qoy gәlib, dәrs oxuyanları görsünlәr. Allah mәnә min dәfә lәnәt elәsin, әgәr bir dә mәn uşaq göndәrәm gedә uzaq yerdә kafirlәr içindә dәrs oxumağa! Yәni mәn başı küllü bilirdim ki, axırı belә olacaq. Amma qoymurlar; vallah, billah bu adamlar qoymurlar ki, xalq başını salsın aşağa öz bildiyini elәsin. Yapışırlar yaxamdan ki, hacı, uşağına yazığın gәlsin, allaha şükür, mәqdurun^[3] var, qoy getsin dәrs oxusun, gәlib bir qulluq sahibi olsun; incinar olsun, hәkim olsun, silitçi^[4] olsun, nә bilim nә zәhirmar olsun. Bәli, göndәrdik. Maşallah, oxudu gәldi; indi gör nә olub; sәhәr kefli, axşam kefli. Divanxanalarda heç mirzәliyә dә götürmürlәr. Allah baisin evini yıxsın.

H a c ı B ә x ş ә l i (tövşüyә-tövşüyә girir içәri). Hacı, Kәrbәlayı Fətullah dirilib?

H a c ı H ә s ә n (durur ayağa). Bәli, bәli, dirilib; hәtta öz әliynәn kağız da yazıb. Mәәttәl qalmışam.

H a c ı B ә x ş ә l i. Allahın qüdrәtindәn heç bir şey uzaq deyil vә bir dә, ay hacı, ölü öz başına dirilmәz ki? Әlbәttә, onu bir dirildәn var.

H a c ı H ә s ә n. Yәni, ay hacı, bu bir qәribә iş deyil ki! Odu, keçәn il Kabla Xәlilin arvadı, xәbәr çıxdı ki, ölüb. Amma sәhәr dedilәr ki, dirilib. İndi odura gәzir.

İ s k ә n d ә r (qapıdan başını içәri uzadıb). Әlbәttә, axşam elә biliblәr ki, arvad ölüb, amma demә sәn diri imiş! Xa ... xa ... xa!...

H a c ı H ә s ә n (çox ucadan vә hirsli İskәndәrә tәrәf) Cәhәnnәm ol!

H a c ı K ә r i m (tövşüyә-tövşüyә girir içәri). Hacı, deyirlәr Kәrbәlayı Fәtullah dirilib?

H a c ı H ә s ә n. Bәli, belәdir, doğrudur. Hacı, әylәş. Hacı, әylәş.

Otururlar.

H a c ı K a z ı m (tövşüyә-tövşüyә girir içәri). Hacı, Hәsәn ağa, deyirlәr Hacı Rüstәm dadaşın oğlu dirilib?

H a c ı H ә s ә n (durur ayağa). Bәli, hacı ağa, belәdir, doğrudu.

M ә ş ә d i O r u c vә onun dalınca bir dәstә adam tövşüyә-tövşüyә girirlәr içәri.

M ә ş ә d i O r u c (bir әlindә kağız, hәr iki әlini göyә qalxızıb, allahı çağırır). Bari pәrvәrdigara, sәnin qüdrәtini tәrif elәmәyә dilim laldır. Min şükürlәr olsun kәrәminә, ilahi!

Adamların bir parası qabağa yeriyib, kağıza baxırlar vә deyirlәr.

“Budurmu Kәrbәlayı Fәtullahın kağızı? Oxu görәk nә yazıb?”

H a c ı H ә s ә n (Mәşәdi Oruca). Mәşәdi Oruc, yaxşısı budur ki, kağızı oxuyasan, camaatın hamısı eşidә; çünki çox qәribә işdir; insan mәәttәl qalır.

M ә ş ә d i O r u c (yenә hәr iki әlini yuxarı qalxızıb, başlayır ağlamağa vә gözünün yaşını arxalığının әtәyi ilә silәndәn sanra başlayır kağızı oxumağa).

"Ey mәnim әziz vә mehriban qardaşım Mәşәdi Oruc! Bu kağız sәnә çatan kimi, әvvәl qabaqca Hacı Hәsәn әmimә müjdә ver.

Hacı Hәsәn ağlayır.

Ondan sonra, hәyә anam sağdır, get anamı bas bağrına vә deginәn: "Ay ana, yazıq ana, dәxi qüssә elәmә, oğlun Kәrbәlayı Fәtulah dirilib. Sonra mәnim oğlum Mәhәmmәdhәsәni al qucağına vә deginәn: "Ey yazıq bala, ürәyini sıxma, sәn dәxi yetim deyilsәn, atan dirilib vә bir neçә gündәn sonra sәnә Xorasandan qırmızı başmaq gәtirәcәk". Vә ayıb olmasın Mәhәmmәdhәsәnin anası,--әlbәttә indi gedib әrә vә işdi, әgәr getmәmiş olsa,--gәlin bacımı göndәr, ona xәbәr versin (ağlayır). Ey mәnim әziz vә mehriban qardaşım Mәşәdi Oruc! Ola bilәr ki, mәnim dirilmәk xәbәrim sәnә vә bir para qәlbi-qara adamlara tәәccüblü görsәnә. Min lәnәt olsun o kәslәrә ki, xudavәndi-alәmin hikmәtinә şәkk gәtirәlәr!

A d a m l a r h a m ı b i r d ә n: Lәnәt!

M ә ş ә d i O r u c (oxuyur). Qardaşım! Mәşәdi Oruc! Mәn vә mәndәn savayı yüz on dörd nәfәr qәbirdәn ricәt edib, dübarә bu dünyaya gәlәnlәr, gәrәk bir hәftә tamam ziyarәtә mәşğul olaq vә inşallah bir hәftәdәn sonra gәlәrәm vәtәnә. Ancaq indi müxtәsәr surәtdә bunu deyә bilәrәm ki, Mәşhәdi-müqәddәsdә bir abid peyda olub, bunun ismi-şәrifi Şeyx Nәsrullahdır. Әyyәdullah tәala billütf!^[5] Şeyx cәnabları neçә illәr ilә İsfahanda ülumi-xәfiyyatı tәhsil edәndәn sonra, tәşrif gәtiriblәr Xorasana vә burada neçә ay riyazәti-tam vә mücahideyi-lakәlamdan sonra, hәmin elmin xәfayasının istinbatına vә istixracına müttәle olub, axırda bu niyyәtә düşüb ki, sübhanә vә tәalanın mәrhәmәtilә tәsxiri-әrvahә iqdam elәsin.

Ey mәnim mehriban qardaşım Mәşәdn Oruc! Macәranın tәfsilini, inşallah, gәlәndә özüm dil-cavabı nağıl elәrәm vә sәn eşidib mat vә heyran qalarsan. Ancaq bunu bil vә eşit ki, cәmadiyәl-axirin on sәkkizinci günü, qәmәr süfla alәminә yavuqlaşan saatda, şeyx cәnabları Mәşhәdi-müqәddәsdә qürәba qәbristanına әhli-qübur ziyarәtinә gәlib, tәsxirül-әmvat şәraitini әmәlә gәtirәndәn sonra, әvvәl başlayıb bir dua oxumağa vә sonra uca sәslә deyib: Әzzәmtü әleyküm ya әhlәl-qübur! Durun ayağa ey allahın mömin bәndәlәri! Bu sәsi eşitcәk cәmi ölülәr allahın qüdrәtilә bir hәrәkәtә gәldilәr.

Adamlar başlayır ağlamağa.

Dәxi nә deyim, ay qardaş? Gördüm başımın üstündә bir şәxs durub, uca qamәtli, qırx yaşında, abidi-saleh vә rәhmdil, siyәhçeşm vә rәngi-ruyi-mübarәkәş bәsәbzә mail vә ismi-mübarәkәş Şeyx Nәsrullah İsfәhani.^[6]

H a c ı l a r ı n b i r i d e y i r: Xudaya, şükür sәnin cәlalına!

B i r i d e y i r: Bari pәrvәrdigara, rәhmin gәlsin yazıq bәndәlәrinә!

Hamı yenә ağlayır.

M ә ş ә d i O r u c (oxuyur). Ey mәnim mömin qardaşım Mәşәdi Oruc! Bu kağızı sәnә yazmaqda mәqsәdim sәni xәbәrdar elәmәkdir ki, fazili-bimisl vә abidi-müqәddәs Şeyx Nәsrullah rәcәb ayının qürrәsindә Mәşhәdi-müqәddәsdәn çıxacaq, Culfa yolu ilә Tәbrizdәn keçib, Nәcәfül-әşrәf şәhәrinә azim olacaq. Şeyx cәnablarının qәsdi bizim şәhәrimizdә bir gün qalıb vә әhli-qübur ziyarәtinә müşәrrәf olub, sonra yola düşüb getmәkdir.

Adamlar ağlayır.

Bu kağız sәnә yetişәn kimi bu xәbәri vәtәn qardaşlarıma vә xüsusәn möhtәrәm Hacı әmimә yetirәsәn ki, ayın yeddisindә ya sәkkizindә şeyx cәnablarının pişvazına çıxıb, o pak vücuda layiqincә ehtiram göstәrsinlәr ki, bәlkә ağanın fәzilәtinin kәramәt vә mәrhәmәtindәn mәnim hәmşәhәrlilәrim bibәhrә qalmasınlar. Vәssәlam. Kağıza qol qoyub әhli-vilayәti-filan Mәşәdi Fәtullah Hacı Rüstәm oğlu, fi-tarix 19 cәmadiyәl-axir, şәhri Mәşhәdi-müqәddәs. (Hәr iki әlini göyә qalxızıb ağlayır. Adamlar da habelә ağlayırlar). Xudaya, şükür!

H a c ı B ә x ş ә l i (tәәccüblü). Elәdә şeyx cәnabları bizim şәhәrә dә tәşrif gәtirәcәk?

H a c ı H ә s ә n. Bәli, bәli. Kağızdan belә mәlum olur ki, belә yazılıb. Adamlardan bir neçәsi gәlәcәk; bizim şәhәrә gәlәcәk.

M ә ş ә d i O r u c. Bәli, bәli, bizim şәhәrә gәlәcәk; yәni gәlib buradan Tәbrizә gedәcәk.

H a c ı K a z ı m. Nә vaxt tәşrif gәtirәcәk? A kişi, nә deyirsәn?

M ә ş ә d i O r u c. Bәli, bәli, belә yazılıb; rәcәb ayının yeddisindә ya sәkkizindә tәşrif gәtirәcәk.

H a c ı K ә r i m. A kişi, nә danışırsan? Yәni neçә gündәn sonra bizim şәhәrә tәşrif gәtirәcәk?

M ә ş ә d i O r u c. Yәni iki-üç gündәn sonra.

A d a m l a r ı n b i r n e ç ә s i. Yәni iki-üç gündәn sonra şeyx cәnabları bizim şәhәrә tәşrif gәtirәcәk?

M ә ş ә d i O r u c. Bәli, bәli, belәdir.

Adamlar hәrәkәtә gәlir, bir-birinә deyir: "Dәxi niyә durmuşuq?" Bir az hamı baxır bir-birinin üzünә.

H a c ı H ә s ә n (üzünü hacılara tutub) Vallah, dünyanın işlәrinә mәәttәl qalmışam (bir az fikirdәn sonra). Yәni hәqiqәtdә bu bir möcüzәdir ki, insan ölәndәn sonra dirilә vә bizim kimi ağıllı-başlı adam ola.

H a c ı B ә x ş ә l i. Hacı Hәsәn ağa, sәn elә sözlәri gәrәk buyurmuyasan. Allahın hikmәtinә әl aparmaq olmaz vә bir dә bu işlәr gizlin bir iş ki, deyil: odur ki, kişi öz әli ilә kağız yazıb. Xeyr, Hacı ağa, sәn o sözlәri buyurma.

B i r n e ç ә a d a m. Әlbәttә, әlbәttә, bunların hamısı hikmәtdir. Bu sirlәr hamısı allah-talalanın yanındadır.

H a c ı H ә s ә n. Elәdә dәxi niyә durmuşuq? Elәdә indi şeyx cәnabları yoldadır. Dәxi durmaq vaxtı deyil. Hacı Kazım, Hacı Kәrim, Hacı Bәxşәli, Mәşәdi Oruc, dәxi kim var, hamınıza deyirәm: durmayın, tәdarük görün (ucadan). A gәdә, Heydәrәli, haradadır bizim gәdәlәr?

Nökәr Ә l i qapıda adamların dalında görsәnir.

A gәdә, ata arpa verin, yәhәr-әsbabı sazlayın. Siz dә, hacılar, mәşәdilәr, hazırlaşın; durmaq vaxtı deyil. Gәrәk yol tәdarükü görәk. Gәrәk qabağa gedәk.

Hacılar, adamlar hәrәkәtә gәlirlәr. Adamların bir neçәsi çıxır vә bir-birinә deyir: "Gedәk atları hazırlayaq".

H a c ı H ә s ә n. A gәdә, Heydәr! Durma, tez evә xәbәr elә ki, otaqlara fәrş salsınlar, qonaq gәlәcәk.

Adamların içindәn nökәr Heydәr çıxıb gedir.

H a c ı K a z ı m (Hacı Hәsәnә). Hacı, qoy sizә zәhmәt olmasın, şeyx cәnablarının zәhmәtini mәn çәkim, qoy bizim qonağımız olsun; qorxuram sizә zәhmәt ola.

H a c ı H ә s ә n. Yox-yox, Hacı Kazım, sәn allah elә demә. Elә vücudun yolunda belә zәhmәtlәr xoşdur.

H a c ı B ә x ş ә l i. Xeyr, Hacı Hәsәn ağa, qoy şeyx bizә qonaq olsun.

H a c ı K ә r i m. Vallahı, razı olmanam, gәrәk şeyx cәnablarının bәndәçiliyini özüm qәbul edәm. Vallah, olmaz.

H a c ı H ә s ә n (Hacı Kәrimә). Sәnin başın üçün razı olmanam; çünki şeyx cәnablarının boynumuzda haqqı çoxdur.

H a c ı K a z ı m. Elәdә, Hacı Hәsәn ağa, dәxi dayanmaq vaxtı deyil. Gedәk hazır olaq. Hacılar, buyurun gedәk, yol tәdarükü görәk.

Hamı "buyur-buyur"--deyib çıxırlar. Otaqda bir Hacı Hәsәn qalır. Bu, tәrәfdәn qapıdan Kәrbalayı Fatma xanım, başında çadra, qorxa-qorxa başını içәri uzadıb, sonra girir, içәri.

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m (Hacı Hәsәnә). Ay Hacı, bu nә xәbәrdir? Deyirlәr Kәrbәlayı Fәtullah dirilib gәlir?

H a c ı H ә s ә n. Kabla Fatma, dәxi durmaq vaxtı deyil, ev-eşiyi sazla. Dünya

vә alәm bir-birinә dәyib; Xorasanda hәr nә qәdәr adam ölmüşdü, hamısı dirilib. Kәrbәlayı Fәtullah da dirilib; odur, bu gün-sabah gәlir. Onu dirildәn şeyx dә gәlir; özü dә düşәcәk bizdә. Di sәnә deyirәm durma get, ev-eşiyi sәliqәyә sal (ucadan vә hirsli). Di sәnә deyirәm durma! (İstәyir çıxıb getsin).

K ә r b ә l a y ı F a t m a x a n ı m. Ay Hacı, allah atana rәhmәt elәsin, bir de görüm, bizim şәhәrin ölülәrini dә dirildәcәk?

H a c ı H ә s ә n (qapıda). Ay arvad, sәn allah, tez ol, durma! Bilmirәm dirildәcәk ya diriltmәyәcәk. O bağlıdır allahın iltifatına. Mәnim özümün dә ağlım çaşıb; heç bilmirәm nә cür dirilәcәk? Allahın iltifatı olsa, bu nә bir çәtin işdir? (Çığırır). Arvad, sәnә deyirәm durma get, tәdarük gör! Mәn gedirәm (çıxır).

K ә r b a l a y ı F a t m a x a n ı m (hәr iki әlini yuxarı qalxızıb ağlayır). Ey yeri-göyü yox yerdәn yaradan allah! Mәni il yarımdır ağlar qoyubsan, gülüzlü qızımı әlimdәn alıbsan, mәnim ciyәrimә dağ basıbsan! Ay rәhim allah, mәn sәndәn istәyirәm Saramı! Ay Kәrbәlayı Fәtullahı dirildәn allah, mәnә dә rәhmin gәlsin; mәnim gülüzlü qızımı dirilt! Allah! Allah! ... (ağlayır, üzüqoylu döşәnir yerә).

İ s k ә n d ә r (içәri girir, yavaş-yazaş gәlib durur anasının yanında vә başını aşağı salıb qәmgin deyir). Yazıq ana!

P ә r d ә

Qeydlər

1. Sədi Şirazinin məşhur “Gülüstan” əsərindəndir. Mənası: Padşaha onun nəsihəti xoş gəldi və onun qanindan keçdi.
2. Şeir Molla Pənah Vaqifindir.
3. Qüvvәn; burada: pulun, imkanın.
4. Rusca sledovatel (müstәntiq) sözünün o zaman el arasında işlәnәn şәkilidir.
5. Allah-taala öz lütfü ilә kömәk elәsin.
6. Qaragözlü, mübarәk üzünün rәngi yaşıla çalır vә mübarәk adı Şeyx Nәsrullah İsfәhani.