Nadir şah/Dördüncü məclis
| ←Üçüncü məclis | Nadir şah. Dördüncü məclis Müəllif: Nəriman Nərimanov |
Vaqe olur İsfahanda, Nadirin iş otağı: bir tәrәfdә stol, üstündә kitablar. Otaq xalılarla döşәnmiş; Mirzә Mehdi xan oturub yazır.
M i r z ә M e h d i x a n. Görәsәn belә bir vücudu İran daha görәcәkmi? Çәtin! Sözü bir, ürәyi saf, şir ürәkli, aslan qüvvәtli, vәtәnini sevәn, millәt yolunda can qoyan, sahibsizlәrә sahib, kömәksizlәrә kömәk edәn, yetimlәrә pәrvәriş verәn
Nadir heyfa ki, tez qocaldı. İndi düz qırx altı yaşı var. Bununla baxanda altmış sinnindә qocaya oxşayır. Ay zәmanә! Kim deyәrdi Nadir belә tez davadan әl çәkәr? Hazır dava adı gәlәndә özgәlәrini göndәrir, axırıncı Dağıstan davasından sonra
çox tәğyir tapıbdır. Doğru deyirlәr: "Söz qılıncdan kәskin olar"; hәqiqәt elәdir! Nainsaf şәxslәrin sözlәri, biqeyrәt, müftәxor xanların büxlü hәsәdlәri Nadirә çox tәsir edibdir. Heydәr xan cәzasına çatdı. Çәfәr xan, Rza xan, Mәhәmmәd xan
-- dövlәtin әvvәlinci adamları şahiddirlәr ki, Nadir taxtdan baş qaçırtdı, amma indi haman bu şәxslәr Nadirin barәsindә qeyri sözlәr danışırlar. Deyirlәr, guya Nadir Sәfәvi nәslinin әlindәn sәltәnәti güc ilә aldı.... Xülasә, bu axır vaxt Nadirin әhvalı xeyli pәrişandır, bir boş söz ilә halәtindәn çıxır. Gör iş nә yerә çatıbdır ki, mәnimlә dә hirsli danışır, vәhalonki mәnim xatirimi çox istәrdi. Kim bilir, bәlkә mәndәn dә söz düzәldib deyiblәr. (Fikir. Qapıya tәrәf gәlib baxır.) Heyhat! Bundan müqәddәm sübh saat beşdә, altıda işә mәşğul olardı, amma indi saat ondur, bu vaxtadәk
gәlmәyir. (Qapıdan baxır.) Yox, gәlir. (Mirzә Mehdi kağızlarını götürür, Nadir әlindә ağac şah paltarında hirsli, yavaş-yavaş daxil olur.)
ӘVVӘLİNCİ GӘLİŞ
N a d i r ş a h (әtrafına nәzәr yetirir.) Mirzә, Dağıstan davasını yazıb qurtarıbsanmı?
M i r z ә M e h d i x a n. Xeyr, qibleyi-alәm, qurtarmağa az qalıbdır.
N a d i r ş a h. Neçә günә tamam olar?
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm, on günün әrzindә qurtararam.
N a d i r ş a h (hirsli). Yaz, yaz tez qurtar, mәnә lazımsan! (Fikir.)
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm! Nә barәdә?
N a d i r ş a h. Bir neçә daxiliyyә işlәr var, bir neçә qanunlar var. İstәyirәm yazasan. (Fikir.) Әvvәla, fikrim budur ki, iki düşmәni barışdıram. (Mirzәyә diqqәtlә baxır.)
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm sağ olsun, anlamıram!
N a d i r ş a h (acıqlı). Hә! Hә! Әlbәttә, adam demirәm: iki düşmәn, yәni iki mәzhәb. (Mirzә fikrә gedir.) Nә üçün fikrә getdin, yoxsa yenә başa düşmürsәn?
M i r z ә M e h d i x a n. Bәli, qibleyi-alәm! İndi başa düşdüm.
N a d i r. Doğrusu, şiә, sünni adı eşidә bilmirәm. Gәrәk bu iki mәzhәb birlәşә. Nә sәbәbә, mәnfәәti nәdir? Onlarısonra deyәrәm.
M i r z ә M e h d i x a n. Doğrudur, qibleyi-alәmin әlindә. hәr bir şey asandır. Amma.... Bu iki mәzhәbin birlәşmәyi çәtindir.
N a d i r ş a h. Mәnim әlimdә heç bir şey çәtin deyil.. İnşaallah, hәrgah allah yar olursa, mәqsudimә çataram. Dünәn Rza xanı göndәrdim Axund Molla Әli Әkbәrin yanına ki, indidәn başlasın xalqa nәsihәt etmәyә. Bu gün gәrәk cavab gәtirә. Vaxta
ki, burada xalq hazır oldu, onda Osmanlıya yazmalıyam, tainki şәrt-şürutlarını mәnә mәlum edәlәr.
M i r z ә M e h d i x a n. Allah xeyir versin!
N a d i r ş a h. İkinci fikrim budur: gәrәkdir İncil bizim dilә tәrcümә oluna.
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm! O nә üçün?
N a d i r ş a h. Dövlәtin mәnfәәti üçün. Hәr padşaha lazım gәlir qeyri tayfanın dinini bilsin, tainki qeyri tayfa ilә dininә müvafiq rәftar olunsun.
M i r z ә M e h d i x a n. Bәli, qibleyi-alәm! Fikriniz gözәl bir fikirdir.
N a d i r ş a h. Üçüncü fikrim: mollaların ixtiyarlarını azaltmaq.... Hesab etmişәm, bir ildә mәscidlәrdәn yeddi milyon manat mәnfәәt alınır. Heç bilirsәn kimlәr mәsrәf edirlәr?
M i r z ә M e h d i x a n. Xeyr, qibleyi-alәm!
N a d i r ş a h. Mollalar vә axundlar! Bu pul gәrәkdir dövlәtin xәzinәsinә yığılsın, zira ki, xәzinәdә pul olmasa qoşun saxlamaq olmaz, qoşun olmazsa vәtәn saxlamaq olmaz. Vәtәn gedәrsә mәscid dә olmaz vә bәlkә din dә әldәn gedәr.
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm! Bәs mollalar nә ilә dolanacaq etsinlәr?
N a d i r ş a h. Әvvәla, bu qanundan sonra hәr bir tәnbәl mollalığa qaçmaz. İkinci, mollalığa layiq olan şәxslәrә, dinә rәvac verәn ülәmalara, islamın qeyrәtini çәkәn axundlara mәvacib tәyin edәcәyәm.... Әsil mәtlәb budur ki, mollanı öz
ixtiyarına qoymamaq. Bir dövlәt ki, mollalar ixtiyarında yaşadı, ol dövlәtdә tәrәqqi olmaz.... Çünki bir neçә sәbәblәrә görә molla qismi hәmişә çalışar ki, xalq qaranlıqda yaşasın.... Daha doğrusu, dövlәtә dair qanunları bilmәrrә
ruhanilәrdәn almaq gәrәkdir.... (Fikir.) Dördüncü fikrim budur: gәrәkdir mәnim padşahlığımda fәqir vә sail tapılmaya, mәgәrinki әlsiz-ayaqsızlardan başqa. Bir dövlәtin ki, fәqiri, saili çox oldu, o dövlәtin tez puç olmağına ehtimal var....
Xülasә, bu minval başımda çox fikirlәr var.... (Fikrә gedir.) Ümidvaram ki, bunlar hamısı düzәlә.... Bu gün Rza xanı gözlüyürәm axunddan cavab gәtirsin, gәrәk ki, gәlәn odur. (Rza xan daxil olur.)
İKİNCİ GӘLİŞ
N a d i r ş a h. Rza xan! Necә oldu?
R z a x a n. Qibleyi-alәm, fikrinizin hamısını bәyan etdim, lakin....
N a d i r ş a h (acıqlı). Necә lakin? Hә, de görüm!
R z a x a n. Qibleyi-alәmin gözәl fikirlәri axunda xoş gәlmәdi....
N a d i r ş a h. Xoş gәlmәdi? Mәn istәmirәm özünü buraya çağırtdırım, tainki mәnim yanımda qorxusundan bәli deyib, gedәndә yenә öz bildiyini edә. İndi ki, belә oldu (ağacı yerә vurur), bu saat de görüm, nә üçün xoş gәlmәyir?
R z a x a n. Qibleyi-alәm! Deyir mәn әvamünnasdan qorxuram, bir söz bu barәdә danışsam, evimi qarәt edәrlәr.
N a d i r ş a h. Ay biçarә, canından qorxmur, evindәn qorxur. İndi ki, belә oldu (hirsli), bu saat gedib buyruq verәrsәn başını kәssinlәr. Dinә rәxnә olan mollaların pәrәstarı olan Süleyman xanı hәbsә salsınlar.... (Hirslәnib ayağa durur, hirsindәn danışa bilmir, ağacı yerә vurur.) Durma, bu saat padşah buyuruğuna әmәl et.... (Rza xan çıxır.) Mirzә, bu saat sultana kağız yaz ki, mәn xahiş edirәm ümum xeyirdәn ötәri iki mәzhәb birlәşә, eşitdin? (Ağacı yerә vurur.) Mәn
göstәrәrәm o mәlun müftәxorlara.
M i r z ә M e h d i x a n. Bәçeşm! (Nadir şah çıxır.) Bәli, az düşmәn vardı, indi dә mollalar. Bunların qabağında dayanmaqmı olar? Bundan müqәddәm genә mәndәn söz eşidәrdi, amma indi artıq söz danışmaq olmayır. İnsafәn, başındakı fikirlәr nә gözәl fikirlәrdir, nә gözәl qanunlardır! Bunlar hamısı dinpәrәst vә millәtpәrәstlik nişanәsidir, amma heyfa, anlamayırlar.
(Cәfәr xan içәri daxil olur.)
ÜÇÜNCÜ GӘLİŞ
C ә f ә r x a n. Mirzә Mehdi xan! Bu nә әhvalatdır? Deyirlәr şah buyruq veribdir Molla Әli Әkbәrin boynunu vursunlar.
M i r z ә M e h d i x a n. Bәli, xan, doğrudur.
C ә f ә r x a n. Sәbәb?
M i r z ә M e h d i x a n. Bir neçә sifariş göndәrmişdi, әmәl etmәk istәmәyir.
C ә f ә r x a n. Necә? Nә sifariş?
M i r z ә M e h d i x a n. Rza xandan sual ediniz, sizә hamısını nәql edәr. Çünki işin içindә odur.
C ә f ә r x a n. Bu iş yaxşı olmadı. Mollaları özünә gәrәk düşmәn etmәyә idi.... (Fikir.)
M i r z ә M e h d i x a n. Fikir edirsәn, görürsәn haqq deyir. Bunun sözü budur ki, dinә rәxnә salmasınlar. Bunun çalışdığı odur ki, islam qüvvәtlәnsin, millәt ayılsın, vәtәn tәrәqqi etsin. Nә etmәli? Bu bir tәrәfdәn işi düzәldirsә, xanlardan bir
neçәsi pozur. Mәsәlәn, buyruq veribdir ki, Süleyman xanı hәbsә salsınlar. Çünki bir neçә müftәxorları padşahın üzünә durquzur.
C ә f ә r x a n. Allahu-әkbәr! Nә yaman iş oldu. Tәrs kimi dә bu gün şikara çağırıbdır, gәrәk gedәk. Bunun bu halәtindә şikara gedәrsәn, gәrәk hәr qәdәminә diqqәt edәsәn. Allah elә edәydi ki, şikara getmәyә idi.
M i r z ә M e h d i x a n. Olsun ki, bu gün şikara getmәyә, çünki ovqatı nәhayәtdә tәlxdir.
C ә f ә r x a n. Xeyr, necә ovqatı tәlx olmuş olsa, dediyi söz fikrindәn çıxmaz. Yaxşısı budur ki, mәn gedim, bәlkә mәni görmәsә şikar fikrinә düşmәyә. (İstәyir çıxsın, Nadir şah rast gәlir.)
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
N a d i r ş a h. Cәfәr, hara gedirsәn?
C ә f ә r x a n (qorxa-qorxa). Heç, qibleyi-alәm.
N a d i r ş a h (hirsli). Necә ki, heç? Hara gedirdin?
C ә f ә r x a n. İstәdim fәrraşdan xәbәr alam qibleyi-alәm bu gün şikara tәşrif aparacaqdır, ya yox?
N a d i r ş a h. Әlbәttә! Әlbәttә! (Mirzә Mehdi xana.) De, hazırlaşsınlar. (Mirzә Mehdi xan çıxır. Cәfәr xana.) Bu gün
şikar gәrәk yaxşı olsun.
C ә f ә r x a n. Bәli, qibleyi-alәm!
N a d i r ş a h. Sәbәb?
C ә f ә r x a n. Qibleyi-alәm buyurur.
N a d i r ş a h (rişxәnd). Qibleyi-alәm buyurur! Hәr işdә mәn dediyimә qulaq assanız çox yaxşı olardı, Mәsәlәn, Süleyman xana kәrratla demişәm ki, sәn dövlәtә qulluq etmәkdәnsә, gedib bir para adamlar ilә әbәs yerә vaxtını keçirirsәn. Xeyr,
mәnim dediyim sözlәr havaya gedir. Zәrәr yoxdur, indi bәlkә düşünә. (Acıqlı.)
BEŞİNCİ GӘLİŞ
Mirzә Mehdi xan gәlir.
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm sağ olsun! Şikara hazırdırlar.
N a d i r ş a h. Gedәk. (Mirzә Mehdi xana.) Mirzә! Sәn işindә ol. Dediyim mәktubu yazarsan. (Nadir şah vә Cәfәr xan çıxırlar.)
M i r z ә M e h d i x a n (tәk). Lazımdır mәktubu bu saat qurtaram, qәribә insandır! Başı necә qarışıq, fikri necә dağınıq olsa da, genә dediyi söz fikrindәn çıxmır. (Yazır vә hәrdәnbir qәlәmi saxlayıb fikrә gedir.) İşlәrin belә qarışıq
vaxtında çox müşküldür ki, bu başa gәlә. Görәk allah nә istәyibdir. (Yazır.) İki mәzhәbin birlәşmәyi hәqiqәt gözәl, yaxşı bir fikirdir. Çünki әdavәt bilmәrrә ortalıqdan götürülәr, mәdәniyyәt artar, hәr iki millәt qüvvәtlәnәr. (Yazır.) Mollalara mәvacib kәsmәk dә mәnim tәsәvvürümә görә, yaman deyil. Padşahlıqdan mәvaciblәri olsa, bir para ağlagәlmәyәn şeylәri vә aşkara millәtin, vәtәnin, dövlәtin zәrәri olan sözlәri xalqın aralarında nәşr etmәzlәr. (Yazır.) O gün mәnә deyir ki, Mirzә! Sәn elә bilmә ki, mәn ruhanilәrә düşmәnәm. Xeyr, dinә rövnәq verәn mollalar mәnim canımdırlar. Dinә rәxnә salan mollalara, hәqiqәt mәn düşmәnәm.... Bunlar zahirdә dinpәrәst, batindә dini tar-mar edirlәr. (Fikrә gedib yazır.) Bәli, fikir etdikcә görürsәn insafәn ağıllı qanunlardır, hәqiqәt, gözәl fikirlәrdir, amma heyfa, qәdrini bilәn yoxdur....
ALTINCI GӘLİŞ
Mәhәmmәd xan tәlәsmiş içәri daxil olur.
M ә h ә m m ә d x a n. Mirzә Mehdi xan! Bu nә әhvalatdır? Deyirlәr şah şikara gedәrkәn atıblar.
M i r z ә M e h d i x a n (әlindәn qәlәmi salıb durur). Nә buyurursunuz xan? Elә şey ola bilmәz. İndi bu saat getdilәr.
M ә h ә m m ә d x a n. Bәli, indi bu saat şәhәrә qovğa düşübdür. Hәtta deyirlәr.... (Fikir.)
M i r z ә M e h d i x a n. Hә.... Nә deyirlәr? Yoxsa vәfat edibdir? Hә?
M ә h ә m m ә d x a n. Bәli, bir elә şey danışırlar.
M i r z ә M e h d i x a n. Vay! Vay! İranın gülü soldu, günü batdı, bәxti qaraldı. (Bilmir nә etsin.)
M ә h ә m m ә d x a n. Xan! Özünüzü әbәs yerә hәlak etmәyiniz. Bәlkә dә bu xәbәrin әsli olmasın, amma onu yәqin bilirdim ki, bu iş yavuqda olacaqdır....
M i r z ә M e h d i x a n (hirsli baxır). A! Bәs görükür siz bilirdiniz.... (Bu vaxt bayırda qilu-qal düşür. Nadiri qolundan tutub gәtirirlәr. Mәhәmmәd xan qeyri qapıdan çıxır.)
YEDDİNCİ GӘLİŞ
Nadir şah, Rza xan, Cәfәr xan, Rzaqulu xan, Mirzә Mehdi xan. Nadirin bir qolu yaralı, sәndәlin üstә әylәşdirirlәr.
N a d i r ş a h. O bәdbәxt atanı heç kәs görmәdi?
C ә f ә r x a n. Qibleyi-alәm! Vәliәhd meşәyә buyurmuşdu, ancaq bir әsәr tapmayıbdır.
N a d i r ş a h. Çağırın!
R z a x a n. Qibleyi-alәm! Burdadır! (Rzaqulu xan әllәrini döşunә qoyub Nadirin qabağında durur.)
N a d i r ş a h (diqqәtlә baxır). Oğul! Bir әsәr tapmadın? Bir insan görmәdin?
R z a q u l u x a n. Xeyr, şah baba!
N a d i r ş a h. Çox tәәccüb! Bu saat gәrәkdir o bәdbәxti tapasınız. (hirsli xanlara baxır.) Durmayın! (Rza xan, Cәfdr xan vә Rzaqulu xan çıxırlar. Mirzә Mehdi xan mat durur.)
N a d i r ş a h (Mirzә Mehdi xana). Mirzә! Görürsәn mәnimlә nә tövr rәftar edirlәr?
M i r z ә M e h d i x a n. Görürәm, qibleyi-alәm! Görürәm. Sizdәn sonra İranın halını nәzәrimә gәtirirәm....
N a d i r ş a h. Yaxşı ki, atan bәdbәxt rәhmliymiş. Güllә ancaq qolumdan dәyibdir.
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm! Allah-taalanın İrana rәhmi varmış....
N a d i r ş a h. Hәrgah bu üç nәfәr tapmasa, yәqin ki, bu fitnә bunların tәdbiridir.
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm! Onların üçüncüsü vәliәhddir.
N a d i r ş a h. Ah, Mirzә! Bu dünyada heç kәsә inanmaq olmaz. (Fikir.) Oğluma da mәnim gümanım var. Çünki bir ay bundan müqәddәm bir neçә söz qulağıma yetişibdir.
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm! Sizin tәşrifinizdәn bir az müqәddәm Mәhәmmәd xan burada idi. Onun sözlәrindәn mәlum oldu ki, bu işdәn xәbәri var.
N a d i r ş a h. Mәhәmmәd xan? Hә, hә ... çağırt bu saat. (Mirzә Mehdi çıxır.) Bәli ... hәr bir padşah iki düşmәndәn xilas deyil: vәtәn, millәt qeyrәti çәkmәyәn, gününü eyş-işrәtdә keçirib millәti daima zülmlәrә düçar edәn padşah әcәlini
millәtdәn gözlәsin.... Millәtin vә dövlәtin tәrәqqisinә çalışan, bu yolda tәzә qanunlar qoyan, vәtәnini zülmdәn xilas etmәk istәyәn padşah әvvәlinci güllәni öz müqәrrib adamlarından gözlәsin.... Mәnim yәqinimdir ki, bu güllә millәt
güllәsi deyildir!...
SӘKKİZİNCİ GӘLİŞ
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm sağ olsun, göndәrdim çağırsınlar.
N a d i r ş a h. Bәs nә deyirdi Mәhәmmәd?
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm! Çox üstüörtülü danışırdı. Ancaq bunu anladım ki, bu işdәn onun xәbәri var.
N a d i r ş a h. Çox әcәb! Bәs görükür onunçun şikara getmәyibdir. (Mәhәmmәd xan varid olur.)
DOQQUZUNCU GӘLİŞ
M ә h ә m m ә d x a n (Nadir şahın qabağında durur). Qibleyi-alәm! Bu nә bәdbәxtlikdir üz veribdir?
N a d i r ş a h (rişxәndlә). Bәli, belә gәrәk olaymış.... Nә üçün bәs sәn şikara mәnimlә getmәdin?
M ә h ә m m ә d x a n. Qibleyi-alәm! Qızım can üstәdi, mümkün olmadı.
N a d i r ş a h. Bәs bir xәbәr bilmirsәnmi?
M ә h ә m m ә d x a n. Qibleyi-alәm! Nә barәdә?
N a d i r ş a h (acıqlı). Necә nә barәdә? Gözlәrin görmürmü?
M ә h ә m m ә d x a n. Qibleyi-alәm! Bir әhvalat eşitmişәm.... Amma....
N a d i r ş a h (hirsli). Nә bilirsәn, de bu saat....
M ә h ә m m ә d x a n. Qibleyi-alәm! Vәliәhd gәrәk bu işi hamıdan yaxşı bilә....
N a d i r ş a h. Sәnin sözündәn belә mәlum olur ki, bu, oğlumun fitnәsidir?
M ә h ә m m ә d x a n. Bәli, qibleyi-alәm!
N a d i r ş a h. Sübut?
M ә h ә m m ә d x a n. Bir elә sübutum yoxdur, ancaq belә deyirlәr. (Bu vaxt Rza xan, Cәfәr xan içәri daxil olurlar.)
ONUNCU GӘLİŞ
N a d i r ş a h (üzünü Cәfәr xapa). Necә oldu?
C ә f ә r x a n. Qibleyi-alәm! Buradan çıxandan sonra vәliәhd bizә dedi ki, mәn özüm gәrәk o bәdbәxti axtaram tapam, başına bir neçә adam cәm edib şәhәrdәn kәnara çıxdı.
N a d i r ş a h. Hә ... Hә.... Tamah güc gәtiribdir! (Acıqlı ayağa durur.) Daşı-daş üstә qoymaram, boynunuzu bir dәqiqәdә vurduraram, İranı alt-üstünә döndәrәrәm.... Bu saat oğlumu qolubağlı bura gәtirmәsәniz. Durmayın!
(Mәhәmmәd xan, Cәfәr xan, Rza xan tez çıxırlar.)
N a d i r ş a h (başını әli ilә tutub әylәşir vә sonra Mirzәyә). Mirzә! Görürsәn, düşmәnim mәnimlә bir evdә olur. Mәnim sayәmdә dolanır, mәn düşmәnimi iraqda gәzirәm.
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm! İnanmayınız bu sözlәrә, İranı bәdbәxt etmәyiniz. Hamı hiylә bu xanlardadır ki, vüzәra hesab olunurlar. Bunlar çox biinsaf xәlqdir. İnanmayınız, qibleyi-alәm! Vәliәhddәn belә şeylәr sadir olmaz....
N a d i r ş a h. Xeyr, daha şübhә yeri qalmadı. Onun gәrәk bu gün iki gözlәri dә çıxa vә cәmi İran da rahat ola.
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm! İşi yәqin etmәmiş vәliәhdi bәdbәxt etmәyiniz.
N a d i r ş a h. İş mәnә çoxdan yәqin olubdur, Mirzә! Әbәs yerә tәvәqqe etmә! (Hirsli.) Gәrәk bu gün onun gözlәri dünyanın işığına hәsrәt qala. Bu gündәn mәnim Rzaqulu adlı oğlum yoxdur, bu gündәn İranın vәliәhdi yoxdur.... (Başını әli ilә tutub fikrә gedir. Dişqarıda qilü-qal sәsi gәlir, Rzaqulu xanı qolları bağlı gәtirirlәr.)
ON BİRİNCİ GӘLİŞ
Rza xan, Mәhәmmәd xan, Cәfәr xan, Rzaqulu xan.
N a d i r ş a h (başını qaldırıb Rzaqulu xana). Bәdbәxt oğlum, tamahkar oğlum, atandan artıqmı dövlәtә, millәtә qulluq edәcәkdin ki, bu fikirlәrә düşdün? (Hirsli). Aparın bu saat bunun iki gözlәrini dә çıxardın. (Göstәrir). Bu gözlәr gәrәk onun üzünü görmәyә, o gözlәr dәxi bu dünyanın işığını! (Hirsli.) Aparın!
R z a q u l u x a n. Şah baba! Mәnim gözlәrimin qiymәti heç, amma İranı gözsüz qoyursan.... Aparın mәni! Padşahın buyuruğuna әmәl ediniz. İşin hәqiqәti sonra mәlum olar. (Üzünü xanlara.) İranın evi o vaxt yıxıldı ki, sizin kimi şәxslәri ümәrayi-dövlәt tәyin etdilәr. Aparın! (Çıxır vә dalınca xanlar.)
N a d i r ş a h (sәndәlin üstә yıxılıb başını әli ilә tutur). Pәrvәrdigara! Nә halәtdir!.... (Ürәyini әli ilә tutu r.)Of ... ürәyim döyünür.
M i r z ә M e h d i x a n (yıxılır Nadir şahın ayaqlarına). Qibleyi-alәm! Neçә ildir qulluq edirәm. Bu vaxtadәk bir tәvәqqem olmuyubdur ki, qәbul etmәyәsiniz. Axırıncı tәvәqqemdir, vәliәhdi bәdbәxt etmәyiniz.
N a d i r ş a h (hirsli). İtil gözümdәn, sәn dә onunla dilbir olubsan? (Mirzә Mehdi xan yavaş durur gedir.)
ON İKİNCİ GӘLİŞ
G ü l c a h a n (tez gәlib Nadir şahın ayağına döşәnir. Ağlaya-ağlaya). Qibleyi-alәm! Sәni and verirәm o şeyә ki canını onun yolunda çürüdübsәn, yazığın gәlsin mәnim balama, mәni axirәtәdәk gözü yaşlı qoyma, Nadir! (Ağlayır.) 20 il ondan ötәrimi bәslәmişdim? (Ağlayır. Nadir şah başını әli ilә tutur.) Nadir, evimi yıxma. Buyur mәnim gözlәrimi çıxartsınlar, balamda tәqsir yoxdur. (Ayağını qucaqlayıb ağlayır.)
N a d i r ş a h. Olmaz. Belә gәrәk olsun, dövlәtә xәyanәt edәn gәrәkdir cәzasına çatsın....
G ü l c a h a n (yalvarır). Nadir! Buyur iki saat kgzlәsinlәr, taki o çıxan gözlәri doyunca öpüm. Allahı sevirsәn, mәnim göz yaşıma rәhm et! (Ağlayır). Sәn İranın adil bir padşahı, mәn İranın bәdbәxt analarından biri, iş tәhqiq olunmağını
tәlәb edirәm.... Buna da ixtiyarım yoxmu?
N a d i r ş a h (bar az baxıb bәrkdәn). Dur get! (Qolundan tutub yıxır.)
G ü l c a h a n (bәrkdәn). Ay!.... (Qәşş edib yıxılır.)
PӘRDӘ
BEŞİNCİ MӘCLİSİN MABӘDİ
ӘVVӘLİNCİ GӘLİŞ
Rәxtxab.
M i r z ә M e h d i x a n. Pәrvәrdigara! Nә yaman vә dәhşәtli vaqiәdir! Bundan sonra İran dәxi düzәlmәz. Şah bu gün-sabah ağlını itirәr, dövlәt düşәcәkdir biqeyrәt xanların әllәrinә.... Kim bilir, nә olacaqdır. Biçarә Rzaqulu xanı zalım uşağı nahaq yerә bәdbәxt etdilәr. Dünәn şah çağırıb mәnә deyir: Mirzә, bir sәhvdir etmişәm. Cәmi dünya qana batsa, o sәhvi düzәltmәk olmaz, iş aşkar olubdur. Rzaqulu xanın bu işlәrdәn bilmәrrә xәbәri yox imiş. Bu fәsadlar tamam xanlardan üz veribdir....
İKİNCİ GӘLİŞ
N a d i r ş a h (әlindә ağac, beli bükülmüş, yavaş-yavaş gәlir.) Mirzә! Necә ki, dünәn eşitdin elәdir, nainsaf uşağı mәnim balamı nahaq yerә gözsüz qoydular. (Ağlayır.) Mәn evi yıxılmış, mәn, ağlını itirmiş binamusların sözlәrinә qulaq asıb,
onlara inanıb hәqiqәt, İranı gözsüz qoydum. (Ağlayır.)
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm! Sәbir etmәk lazımdır, tәqsirkar öz cәzasına çatar.
N a d i r ş a h. İş-işdәn keçibdir, dünya başıma tәng olubdur. (Başını tutur.)
M i r z ә M e h d i x a n. Qibleyi-alәm! Bu fәsadları törәdәn bәs mәlum deyilmi?
N a d i r ş a h. Birdirmi? İkidirmi? Düz әlli nәfәr sözlәrini bir ediblәr ki, mәndәn sonra İranın taxtı Rzaquluya tәslim olmasın.... Bәli, mәqsudlarına çatdılar.
M i r z ә M e h d i x a n. Adları mәlumdurmu, qibleyi-alәm?
N a d i r ş a h. Әlbәttә, mәlumdur. Bu gün cәzalarına çatarlar. Әlli nәfәrin dә başları gәrәkdir kәsilsin. (Taxta әylәşir. Başını tutub Mirzә Mehdi xana yavaşdan.) Get, mәn bir az rahat olum.... (Uzanıb.) Yox, rahat ola bilmirәm. (Ürәyini tutur.)
Of!.... Nә halәtdir, pәrvәrdigara! Gözlәrim torlanır. (Birdәn qorxub durur, guya gözünә adam görükür.) Kimsәn? Hә? Qatildir! (Geri çәkilir.) Mәni.... Mәni öldürmәk istәyir, hә? Yox... yox.... (başını tutur.) Pәrvәrdigara! Ölüm mәnә vacibdir. (Dizi üstә durur.) Ancaq istәyirәm göz yaşım ilә günahlarımın minindәn birini tәmizlәyim. Mәn gәrәk ağlayam, qanlı yaşlar tökәm, oğlum tәki kor olam, ondan sonra әmr özünündür. Mәnim nalәmdәn yer-göy gәrәkdir mәlәyә, ondan sonra ixtiyar sәnindir. Mәn gәrәk yaman-yaman dәrdlәrә mübtәla olam.... (Ağlayır.) Ağla, gözlәrim, ağla! Dünyanın işığına oğlum kimi gәrәkdir hәsrәt qalam. (Başını iki әli ilә tutub aşağı baxır, ağlayır.)
ÜÇÜNCÜ GӘLİŞ
G ü l c a h a n (әli qoynunda, qara paltarda yavaş-yavaş gәlir). Nadir? Nә sәbәbә belә edirsәn? (Nadir şah sәs vermir, Gülcahan yavuğa gedir.) Nadir! Nә olubdur? (Nadir durur.)
N a d i r ş a h. Heç. (Başı aşağı.) Gülcahan, doğrusu, üzünә baxa bilmirәm, tәqsirim çoxdur. Әlindәn nahaq yerә balanı almışam. (Әlindәn tutur.) Bağışla mәni, bağışla! Sәni and verirәm oğlumun tökülәn gözlәrinә. (Qucaqlaşıb ağlayırlar.)
G ü l c a h a n. Ah, Nadir, Nadir! Ana olsaydın bilәrdin mәn nә çәkirәm. Nә etmәk, hәrdәn baxanda ürәyim od tutub yanır.... Qiyamәtәdәk yanacağam.... (Ağlayır. Dişqarıda sәs gәlir. Nadir şah qapıya tәrәf gedir.)
N a d i r ş a h. Nә var? (Qapıdan çıxır.) Yaxşı, bir az sәbir etsinlәr. (Gülcahana.) Rzaqulunun yoldaşlarıdır. Gәliblәr görmәyә, gedәk o biri otağa, oğlum bura gәlәndә mәn onu görmәyim.
G ü l c a h a n. Nadir! Bәdbәxti özünә hәsrәt qoyma. Neçә dәfә deyibdir mәni apar şah babamın yanına.
N a d i r ş a h. Yox, yox! Gülcahan, gәtirmә, göstәrmә! Yәqin bil ki, onu görsәm ağlım başımdan çıxar. Hәrdәnbir yuxumda görәndә dәli oluram.... İnsaf mәni incidir. Ürәyim od tutub yanır.
G ü l c a h a n. Bәs nә edim? Nә çarә qılım?! Hәr gün yalvarır: mәni şah babamın yanına apar, bәlkә bu gün-sabah öldüm, mәnә xeyir-dua versin. (Ağlayır.)
N a d i r ş a h. Xeyir-dua! Ah biçarә! Binәva! (Ürәyini tutur.) Of, yenә bir şey sancdı. (Fikrә gedir.) Yaxşı, razı oldum, ancaq mәn yuxuda ikәn gәtir, bәlkә bir az sakit ola. İndi get, yoldaşları gözlәyirlәr. (Gedirlәr.)
F ә r r a ş (qapıdan). Buyurunuz!
DÖRDÜNCÜ GӘLİŞ
Әlәşrәf bәy, Musa bәy, Saleh bәy.
Ә l ә ş r ә f b ә y. Yaxşı, indi nә tövr etmәli?
M u s a b ә y. Necә nә tövr? And içdik ki, gәrәk Nadiri öldürәk. Gәrәk dә elә ola.
S a l e h b ә y. Bir az yavaş danış, fәrraş eşidәr.
M u s a b ә y. Fәrraş onsuz da gәrәk bilsin.
Ә l ә ş r ә f b ә y. Nә tövr edәk ki, fәrraşı әlә gәtirәk?
S a l e h b ә y. Birdәn razı olmadı?
M u s a b ә y. Mәn razı edәrәm!
Ә l ә ş r ә f b ә y. Başla görәk!
(Musa bәy fәrraşı çağırır, ikisi bir tәrәfdә söhbәt edirlәr.)
M u s a b ә y. Fәrraş!
F ә r r a ş. Bәli, ağa!
M u s a b ә y (çoxlu pul göstәrib). De görüm, bu pulu istәyirsәn, ya xanlıq vә yainki nökәrçilik?
F ә r r a ş. Әlbәttә xanlıq, pul da olsa dәxi yaxşı.
M u s a b ә y. İndi ki, elәdir, әzizim! Nadir şahın başına hava gәlibdir, bu gün-sabah onu taxtdan düşürәcәklәr. Ondan sonra da kim bilir, sәn burada qalacaqsan, ya yox? Yaxşı deyilmi ki, bir iş edәsәn, hәm xanlıq vә hәm dövlәt qazanasan.
F ә r r a ş. Nә işdir, ağa?
M u s a b ә y. Lazım gәlir ki, onu öldürәk. (Fәrraş fikrә gedir.) Nә üçün fikrә getdin, yaxşı pul veririk vә gәlәcәkdә xan olarsan. Çünki o adam ki, bunun yerindә әylәşәcәkdir, bizlәrә qohumdur.... Biz gecә vaxtı gәlәcәyik, sәn yalandan yuxula
vә qapını da açıq qoy.
F ә r r a ş (bir azdan sonra). Yaxşı, indi razı oldum.
M u s a b ә y (pul verir). Al qabaqca bunu.
S a l e h b ә y. İndi de görәk, Nadir harda yatır?
F ә r r a ş. Nadir axır vaxt bu otaqda yatır. Çünki hәrәmxanaya getmir ki, oğlu ilә rast gәlәr.
Ә l ә ş r ә f b ә y. Çox әcәb? Nә vaxt rәxtxabinә uzanır?
F ә r r a ş. Oğlunun әhvalatından sonra rәxtxab üzü görmәyibdir. Gah o taxtın üstә, gah sәndәlin üstә yatır vә çox da yatmır, çox vaxt gecәdә neçә dәfә durub öz-özü ilә danışır.
M u s a b ә y. Çox әcәb, bәs biz gedәk, sәn dә vaxtında hazır ol.
F ә r r a ş. Rzaqulu xan buraya gәlsә nә deyim?
S a l e h b ә y. De ki, yoldaşların dedilәr, özgә vaxt gәlәcәyik, ancaq әhvalını bilmәk istәyirdik. (Hamısı çıxırlar.)
F ә r r a ş. Hәqiqәt, şahdan dәxi hamı әlini üzübdür, qoy özgәsi olsun. Bәlkә mәn dә xan olam.
BEŞİNCİ GӘLİŞ
N a d i r ş a h (yavaş-yavaş gәlir). Qonaqlar necә oldular?
F ә r r a ş. Qibleyi-alәm sağ olsun! Dedilәr bir şey unudublar, getdilәr gәtirsinlәr.
N a d i r ş a h. Görükür, biçarә oğluma bir şey bәxşiş etmәk istәyirlәr. Yaxşı, qapıları bağla, hәrgah gәlsәlәr, ayrı otağa dәvәt et. (Fәrraş çıxır.)
N a d i r ş a h. Biçarә övrәt qan ağlayır. Ağlamasın nә elәsin.... Of!! Of!! Fәlәk! (Taxta uzanıb yuxuya gedir. Birdәn qorxub durur.) Allahu-әkbәr! (Әtrafına baxır.) Kimsәn? Hә? (Oturmuş.) Pәrvәrdigara! Nә istәyirlәr mәndәn, bir yolluq öldürәcәklәr, öldürsünlәr. (Gözünә adam görünür.) Gәlmә, gәlmә, yoxsa.... (Әtrafına baxır.) Heç kәs yoxdur, allahu-әkbәr! (Yenә gözünә görünür.) Gәlmә yavuq, sәni and verirәm bizi yaradana! (Diqqәtlә baxır.) Vay! Oğlumdur, oğlumdur, gәlibdir mәndәn xeyir-dua almağa. Әllәri ilә mәni gәzir. Gәlmә, üzünә baxa bilmirәm.... Yox, gәlir ... gәlir.... (Üzünü әli ilә tutub taxta yıxılır. Bu vaxt Әlәşrәf bәy, Musa bәy, Saleh bәy yavaş-yavaş evә daxil olurlar, istәyirlәr Nadir şahı vursunlar.)
ALTINCI GӘLİŞ
M u s a b ә y. Yaxşı әlimizә düşübsәn. (Nadir şah birdәn ayılıb dili tutulur vә sonra üstlәrinә yüyürüb Musa bәyi, Әlәşrәf bәyi bir yumruğa yıxır. Saleh bәy xәncәrlә daldan vurur, qaçırlar. Nadir şah yıxılır.)
N a d i r ş a h (yavaş-yavaş yıxılır). Pәrvәrdigara! Günahım çoxdur! Yaman dәrdlә ölürәm, nahaq yerә. Heç kәsә pisliketmәmişәm. Hәr kәsә dә yamanlıq etmişәm, ümumi xeyri nәzәrdә tutmuşam. Vәtәn salamat qalsın fikrindә olarkәn canımı
vәtәnin vә millәtin yolunda sәrf ... etmişәm.... Oğlumun gözlәrini vәtәnә qurban etmişәm. (Ağlayır, yavaş-yavaş yıxılır.) Biçarә anasını axirәtәdәk gözü yaşlı qoymuşam.... Pәrvәrdigara! Özün kömәk et bu başsız millәtә! Ya rәbbim! Bir neçә
dәqiqә canımı alma, tainki oğlumu görәm....
YEDDİNCİ GӘLİŞ
Gülcahan Rzaqulu xanın әlindәn tutub.
G ü l c a h a n. Oğlum! Atan sәndәn xәcalәt çәkir. İndi yatır, bax oğlum! (Nadir şaha tәrәf baxmır.) Şan-şövkәtdәn mәhrum olan oğlum! (Ağlayır.)
N a d i r (bunları görüb dizi üstә bunlara tәrәf sürünür). Ah, bәdbәxt oğlum! Atan dizi üstә sәndәn tәvәqqe edir, әfv et, oğlum! Bağışla oğlum, şah babanı bağışla! (Ölür.)
(Rzaqulu xan әllәri ilә gәzir.)
G ü l c a h a n. Ah!.... (Qәşş edib Nadirin üstә yıxılır.)
PӘRDӘ